تفسیر سوره کهف بر اساسِ« متنِ عربی کتابِ اَلمیزان  جلد 13.علامه طباطبایی»+قسمت چهارم .

با ترجمه و توضیح مختصر از استاد سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً (9) إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً (10) فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً (11) ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً (12) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُم بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنَاهُمْ هُدًى (13) وَ رَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَن نَّدْعُوَ مِن دُونِهِ إِلَهاً لَقَدْ قُلْنَا إِذاً شَطَطاً (14) هَؤُلَاء قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً لَّوْلَا يَأْتُونَ عَلَيْهِم بِسُلْطَانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِباً (15)‏ وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ مَا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنشُرْ لَكُمْ رَبُّكُم مِّن رَّحمَتَهِ و يُهَيِّئْ لَكُم مِّنْ أَمْرِكُم مِّرْفَقاً (16) وَ تَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَت تَّزَاوَرُ عَن كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ إِذَا غَرَبَت تَّقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ هُمْ فِي فَجْوَةٍ مِّنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَن يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَن يُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيّاً مُّرْشِداً (17) وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً (18) وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَاماً فَلْيَأْتِكُم بِرِزْقٍ مِّنْهُ وَ لْيَتَلَطَّفْ وَ لَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً (19) إِنَّهُمْ إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَ لَن تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً (20)‏ وَ كَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِم بُنْيَاناً رَّبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِم مَّسْجِداً (21) سَيَقُولُونَ ثَلَاثَةٌ رَّابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُل رَّبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِم مَّا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا قَلِيلٌ فَلَا تُمَارِ فِيهِمْ إِلَّا مِرَاءََ ظَاهِراً وَ لَا تَسْتَفْتِ فِيهِم مِّنْهُمْ أَحَداً (22) وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَداً (23) إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ وَ اذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَ قُلْ عَسَى أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَداً (24) وَ لَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِئَةٍ سِنِينَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً (25) قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَ لَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَداً (26) .

آيا گمان کردي اصحابِ کَهف و رَقيم (که همان اصحاب کهف است) از آيات عجيب ما بودند؟! (9) .

زماني را به خاطر بياور که آن جوانان به غار پناه بردند، و گفتند: (پروردگارا ما را از سوي خودت رحمتي خاص  عطا کن ، و راه نجاتي براي ما فراهم ساز)  (10) .
ما (پرده خواب را) در غار بر گوششان زديم، و سالها در خواب فرو رفتند. (11) .
سپس آنان را برانگيختيم تا بدانيم (و اين امر آشکار گردد که)  کدامیک از آن دو گروه از اصحابِ کهف حسابِ مدت خوابشان را بهتر داشته اند. . (12) .
ما داستان آنان را بحق براي تو بازگو مي کنيم، آنها جواناني بودند که به پروردگارشان ايمان آوردند، و ما بر هدايتشان افزوديم.(13) .
و دلهايشان را مُحکم ساختيم در آن موقع که قيام کردند و گفتند: (پروردگار ما، پروردگار آسمانها و زمين است، هرگز غير او معبودي را نمي خوانيم، که اگر چنین کنیم و غیر او را بخوانيم در اين هنگام  سخني بگزاف گفته ايم و از راه حق عدول و تجاوز كرده ‏ايم . (14) .
اين قومِ ما هستند که معبودهايي جز خدا انتخاب کرده اند،  چرا دليل آشکاري بر این کار و  برای ادّعای خدایی خدایانِ جعلی خود  نمي آورند؟!  و چه کسي ظالم تر است از آن کس که بر خدا دروغ ببندد؟!) (15) .
و (به آنها گفتيم:) هنگامي که از آنان و آنچه جز خدا مي پرستند کناره گيري کرديد، به غار پناه ببريد ، که پروردگارتان (سايه) رحمتش را بر شما مي گستراند، و در اين امر ، آرامشي براي شما فراهم مي سازد! (16) .
و (اگر در آنجا بودي) خورشيد را مي ديدي که به هنگام طلوع ، به سمت راست غارشان متمايل مي گردد، و به هنگام غروب ، به سمت چپ، و آنها در محل وسيعي (در عمق و وسط) از آن (غار) قرار داشتند، اين از آيات خداست! هر کس را خدا هدايت کند، هدايت يافته واقعي اوست، و هر کس را گمراه نمايد، هرگز وَليّ و راهنمايي براي او نخواهي يافت! (17) .

و (اگر به آنها نگاه مي کردي) مي پنداشتي بيدارند، در حالي که در خواب فرو رفته بودند !! و ما آنها را به سمتِ راست و چپ مي گردانديم (تا بدنشان سالم بماند). و سگِ آنها  بازو ها و  دست هاي خود را بر دهانه غار به حالت نگهبانی و هجوم و حمله  گشوده بود و مراقبت مي کرد. اگر  اطلاع و آگاهی بر حال آنها پیدا می کردی و  وضع و حالشان را می دیدی ، از آنان مي گريختي، و سر تا پاي تو از ترس و وحشت پُر مي شد!  .  (18) .
اينگونه آنها را (از خواب) برانگيختيم تا از يکديگر سؤال کنند، يکي از آنها گفت: (چه مدت خوابيديد؟!) گفتند: (يک روز، يا بخشي از يک روز!) (و چون نتوانستند مدت خوابشان را دقيقا بدانند) گفتند: (پروردگارتان از مدت خوابتان آگاهتر است . اکنون يک نفر از خودتان را با اين سِکّه اي که داريد به شهر بفرستيد، تا بنگرد کدام يک از آنها غذاي پاکيزه تري دارند ، و مقداري از آن براي روزي شما بياورد. اما بايد دقت کند، و هيچ کس را از وضع شما آگاه نسازد. (19) .
چرا که اگر آنان از وضع شما آگاه شوند، سنگسارتان مي کنند، يا شما را به آيين خويش بازمي گردانند، و در آن صورت، هرگز روي رستگاري را نخواهيد ديد) (20) .
و اينچنين مردم را متوجه حال آنها کرديم، تا بدانند که وعده خداوند (در مورد رستاخيز) حق است، و در پايان جهان و قيام قيامت شکي نيست . در آن هنگام که ميان خود درباره کار خويش نزاع داشتند، گروهي ميگفتند: (بنايي بر آنان بسازيد (تا براي هميشه از نظر پنهان شوند ! و از آنها سخن نگوييد که) پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است!) ولي آنها که از رازشان آگاهي يافتند (و آن را دليلي بر رستاخيز ديدند) گفتند: (ما مسجدي در کنار (مَدفَن) آنها مي سازيم (تا خاطره آنان فراموش نشود. ) (21) .
گروهي خواهند گفت: (آنها سه نفر بودند، که چهارمين آنها سگشان بود!) و گروهي مي گويند: (پنچ نفر بودند، که ششمين آنها سگشان بود. ) -همه اينها سخناني بي دليل است- و گروهي مي گويند: (آنها هفت نفر بودند، و هشتمين آنها سگشان بود. ) بگو: (پروردگار من از تعدادشان آگاهتر است!) جز گروه کمي، تعداد آنها را نمي دانند. پس درباره آنان جز با دليل سخن مگو ، و از هيچ کس جز خدا درباره آنها سؤال مکن . (22) .
و هرگز در مورد کاري نگو : (من فردا آن را انجام مي دهم). (23) .
مگر اينکه خدا بخواهد . و هرگاه فراموش کردي و «اِن شاءَ اللهُ» نگفتی ، (جبران کن) و پروردگارت را به خاطر بياور ، و بگو : (اميدوارم که پروردگارم مرا به راهي روشنتر از اين هدايت کند) (24) .

آنها در غارشان سيصد سال درنگ کردند ، و نُه سال (نيز) بر آن افزودند. (25) . [يهوديان در مورد مقدار توقّفِ اصحابِ كهف در آن غار از حضرت امیرالمؤمنین على «عَلَیهِ السَّلام» سؤال كردند. آن حضرت  در پاسخ به آنها فرمود: اقامت و توقف آنها در آن غار  309 بوده است . آنها گفتند: در كتاب ما 300 سال آمده است.  آن حضرت فرمود : نُه سال اضافی به خاطر تفاوت سال شمسى و قمرى است . مَجمَعُ البَیان]
بگو: (خداوند از مدت دَرنگ و اقامت و توقفشان در آن غار  آگاهتر است، غيب آسمانها و زمين از آن اوست . راستي چه بينا و شنواست! . آنها هيچ وَليّ و سرپرستي جز او ندارند .  و او هيچ کس را در حُکم و فرمان و فرمانروایی خود شرکت نمي دهد و از کسی در باره چیزی اجازه و مشورت نمی گیرد) (26) .

***  وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً .  ***

و (اگر به آنها نگاه مي کردي) مي پنداشتي بيدارند، در حالي که در خواب فرو رفته بودند !! و ما آنها را به سمتِ راست و چپ مي گردانديم (تا بدنشان سالم بماند). و سگِ آنها  بازو ها و  دست هاي خود را بر دهانه غار به حالت نگهبانی و هجوم و حمله  گشوده بود و مراقبت مي کرد. اگر  اطلاع و آگاهی بر حال آنها پیدا می کردی و  وضع و حالشان را می دیدی ، از آنان مي گريختي، و سر تا پاي تو از ترس و وحشت پُر مي شد! (سوره کهف آیه 18) .

* وَ قَولُهُ :«وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ». اَلأَيقاظُ جَمعُ «يَقِظ» وَ «يَقظان» وَ الرُّقُودُ جَمعُ «راقِد» وَ هُوَ النّائِمُ ، وَ فِي الكَلامِ تَلويحُُ إِلَى أَنَّهُم كانُوا مَفتُوحِي الأَعيُنِ حالَ نَومِهِم كَالأَيقاظِ. وَ قَولُهُ : «وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ» .  أَي : وَ نُقَلِّبُهُمْ جِهَةَ اليَمينِ وَ جِهَةَ الشِّمالِ ، وَ المُرادُ : نُقَلِّبُهُمْ تارَةََ مِنَ اليَمينِ إِلَى الشِّمالِ وَ تارَةََ مِنَ الشِّمالِ إِلَى اليَمينِ لِئَلّا تَأكُلَهُمُ الأَرضُ ، وَ لا تُبلَى ثِيابُهُم، وَ لاتَبطُلُ قُواهُمُ البَدَنِيَّةُ بِالرُّكُودِ وَ الخُمُودِ طُولَ المَكثِ. وَ قَولُهُ : «وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ » .  اَلوَصيدُ : فِناءُ البَيتِ وَ قِيلَ : عَتَبَةُ الدّارِ وَ المَعنى : كانُوا عَلَى ما وُصِفَ مِنَ الحالِ وَ الحالُ أَنَّ كَلبَهُم مُفتَرِشُُ بِذِراعَيهِ ، باسِطُُ لَهُما بِفِناءِ الكَهفِ وَ فِيهِ إِخبارُُ بِأَنَّهُم كانَ لَهُم كَلبُُ يُلازِمُهُم وَ كانَ ماكِثاََ مَعَهُم طُولَ مَكثِهِم فِي الكَهفِ. وَ قَولُهُ : «لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» بَيانُ أَنَّهُم وَ حالَهُم هذا الحالَ كانَ لَهُم مَنظَرُُ مُوحِشُُ هائِلُُ لَو أَشرَفَ عَلَيهِمُ الإِنسانُ فَرَّ مِنهُم خَوفاََ مِن خَطَرِهِم تَبَعُّداََ [وَ تَحَذُّراََ] مِنَ المَكرُوهِ المُتَوَقَّعِ مِن ناحِيَتِهِم وَ مَلَأََ قَلبَهُ الرَّوعُ وَ الفَزَعُ ، رُعباََ  وَ سَرَى إِلَى جَميعِ الجَوارِحِ فَمُلِأَ الجَميعُ رُعباََ،  وَ الكَلامُ فِي الخِطابِ الَّذِي فِي قَولِهِ : « لَوَلَّيْتَ» وَ قَولِهِ : «وَ لَمُلِئْتَ» كَالكَلامِ فِي الخِطابِ الَّذِي فِي قَولِهِ : «وَ تَرَى الشَّمْسَ...کهف.17». وَ قَد بانَ بِما تَقَدَّمَ مِنَ التَّوضيحِ أَوَّلاََ : اَلوَجهُ فِي قَولِهِ : «وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» وَ لَم يَقُل: وَ لَمُلِئَ قَلبُكَ رُعباََ . وَ ثانِياََ : اَلوَجهُ فِي تَرتيبِ الجُملَتَينِ: «لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» وَ ذلِكَ أَنَّ الفِرارَ وَ هُوَ التَّبَعُّدُ مِنَ المَكرُوهِ مَعلُولُُ لِتَوَقُّعِ وُصُولِ المَكرُوهِ تَحَذُّراََ مِنهُ ، وَ لَيسَ بِمَعلُولِِ لِلرُّعبِ الَّذِي هُوَ الخَِشْيَةُ وَ تَأَثُّرُ القَلبِ ، و َالمَكرُوهُ المُتَرَقَّبُ يَجِبُ أَن يَتَحَذَّرَ مِنهُ سَواءُُ كانَ هُناكَ رُعبُُ أَو لَم يَكُن. فَتَقديمُ الفِرارِ عَلَى الرُّعبِ لَيسَ مِن قَبيلِ تَقديمِ المُسَبَّبِ عَلَى سَبَبِهِ بَل مِن تَقديمِ «حُكمِ الخَوفِ» عَلَى [حُصُولِ] الرُّعبِ وَ هُما حالانِ مُتَغايِرانِ قَلبِيّانِ ، وَ لَو كانَ بُدِّلَ الخَوفُ [بَدَّلَ الخَوفَ] مِنَ الرُّعبِ لَكانَ مِن حَقِّ الكَلامِ تَقديمُ الجُملَةِ الثّانِيَةِ وَ تَأخيرُ الأُولَى [ وَ کانَتِ الجملةُ فِی الآیَةِ الشَّریفَةِ هکَذا : لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ خَوفاََ وَ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً] وَ أَمّا بِناءََ عَلَى ما ذَكَرناهُ فَتَقديمُ «حُكمِ الخَوفِ» عَلَى «حُصُولِ الرُّعبِ» وَ هُما جَميعاََ أَثَرانِ لِلأِطِّلاعِ عَلَى مَنظَرِهِمُ الهائِلِ المُوحِشِ ، أَحسَنُ وَ أَبلَغُ لِأَنَّ الفِرارَ أَظهَرُ دَلالَةََ عَلَى ذلِكَ مِنَ الأِمتِلاءِ بِالرُّعبِ .

«وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ .و (اگر به آنها نگاه مي کردي) مي پنداشتي بيدارند، در حالي که در خواب فرو رفته بودند !» . كلمه «اَيقاظ» یعنی بیدار ها  جمع «يَقُِظ» و «يَقظان» به معنای بيدار ، و كلمه «رُقُود»  یعنی خواب رفتگان و خفتگان جمع «راقِد» یعنی خواب رفته  و خفته و خوابیده ،  می باشد . و در كلام و سخن خدا یعنی آیه 18 از سوره کهف  تلویح و اشاره شده است به اينكه اصحاب کهف در حال خواب ، چشمانشان باز بوده است، زيرا مى ‏فرمايد:  وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ  یعنی و (اگر به آنها نگاه مي کردي) مي پنداشتي بيدارند، در حالي که در خواب فرو رفته بودند !!

«وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ . و ما آنها را به سمت راست و چپ مي گردانديم تا بدنشان سالم بماند.» مراد و مقصود اين است كه آنان را يك بار از طرف راست به چپ و بار ديگر از جانب چپ به راست مى‏ گردانيم تا زمین بدنهايشان را که متصل و چسبیده به کفِ غار بوده نخورَد و از بین نَبَرد  و نیز لباس هایشان نپوسد  و قُواى بدنيّشان در اثر ركود  و خُمود و بى ‏حركتى و بی تَحرّکی در طول مدّتِ اقامتشان در غار(که 309 سال قمری بوده) از كار نيفتد.

«وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ . و سگِ آنها  بازو ها و  دست هاي خود را بر دهانه غار به حالت نگهبانی گشوده بود و مراقبت مي کرد» .  كلمه «وَصيد» به معناى درگاهِ و پیشگاه خانه است و بعضى از مفسّرین(مثل سیّد مَحمود شَهابُ الدّین اَفَندی آلُوسی صاحب تفسیر «رُوحُ المَعانى در  ج 15  ص 229.) گفته است که کلمه «وَصید» به معناى «عَتَبَةُ الدّارِ » آستان یا آستانه خانه است ، و معناى آيه شریفه اين است كه: اصحاب كهف كه وضع و حالشان بیان شد  در حالى آن وضع را داشتند كه سگشان دو بازو  و دستان خود را به حالت نگهبانی  روى زمين و دمِ دربِ غار ، مُفترِش و پهن كرده بود ، و ضمنا جمله(وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ )  خبر مى ‏دهد كه  اصحاب كهف سگی  داشتند که  پیوسته  ملازمشان بود  و در طول اقامتشان در غار با آنها همراه بوده است .

 و قول و سخن خدا که فرمود :«لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً .  اگر نگاهشان مي کردي، از آنان مي گريختي، و سر تا پاي تو از ترس و هَراس و  وحشت پُر مي شد! . » بیانگر آن است که آنها در حالی که در خواب بودند و چشمانشان کاملا باز بود در چنین حالتی ، وضع و حالشان آن چنان وحشتناک و ترستاک بود  كه اگر كسى از نزديك بر حالشان اشراف و اطلاع پیدا می کرد و آنان را مى ‏ديد  از ترس و از خطرى كه از ايشان احساس مى‏ كرد پا به فرار مى‏ گذاشت تا خود را از چیز مكروه و نامطلوب و ناگوار و ناخوشایندی که از ناحيه آنان احساس مى‏ كند دور بدارد. و  قلب آدمى از ديدن وضع و حال آنان سرشار از وحشت و ترس مى شد‏  و از قلب و دلش به سراسر اعضاء و جوارح و  وجودش  سرایت می کرد و سراپاى او  پر از رُعب و وحشت می گشت. سخن و کلام  ما در باره خطاب"لَوَلَّيْتَ" و" لَمُلِئْتَ"  همان سخنی است كه در باره خطاب"وَ تَرَى الشَّمْسَ... آیه 17 از سوره کهف"بیان شد .  در رابطه با آیه 17 از سوره کهف قبلا گفته شد که خطاب در این آيه به نبیّ مُکرَّم اسلام  (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ)  به عنوان اینکه آن جناب سامِع و شنونده خطاب  است می باشد  نه اينكه  آن حضرت  مخصوص به آن خطاب باشد  بلكه روى سخن در این آیه شریفه  با همه مردم است  و اين شیوه و روش سخن گفتن در کلام و خطابِ عُرفی شیوع و رواج دارد و در عُرف مردم  مُتعارَف است كه مثلاََ با کلام و سخنی  يك نفر را مُخاطب قرار داده ولى همه افراد  را اراده مى ‏كنند بدون اینکه آن کلام به مُخاطب خاصّی اختصاص داشته باشد . در اینجا یعنی در آیه 18 از سوره کهف نیز خطاب به پیامبر اکرم (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ)  به عنوان اینکه آن حضرت شنونده خطاب است ، می باشد نه اینکه آن بزرگوار مخصوص به این خطاب باشد بلکه خطاب الهی در این آیه شریفه به همه مردم است به این معنا که اگر هر کسی  اطلاع و آگاهی بر  وضع و حال اصحاب کهف پیدا می کرد و آنها را می دید  از آنان مي گريخت و سر تا پايش از ترس و وحشت پُر مي شد! .
** تذکر 1- : عبارت (وَ ملأ قَلبهُ الرَّوع وَ الفَزَع ، رُعباََ .) به دو صورت ممکن است خوانده شود : 1-وَ مَلَأَ قَلبَهُ الرَّوعَ وَ الفَزَعَ ، رُعباََ .  یعنی اطلاع بر حال و منظره وحشتناکشان در غار ، قلب و دل آدمی را  به جهت رُعبی که حاکم می شد سرشار و مملوّ از ترس و وحشت می کرد . طبق این معنایی که ذکر شد  در این صورت  «مَلَأَ»فعل معلوم است و ضمیر مستتر در آن  فاعل می باشد که به «اطّلاع از حال آنان» برمی گردد  و دو مفعول می گیرد که عبارت است از  کلمه «قَلبَهُ»  و  کلمه «اَلرَّوعَ» و   «اَلفَزَعَ» هم عطف به  «اَلرَّوعَ»  می باشد  و  کلمه «رُعْباً» نیز مفعول له حصولی است  . 2- وَ مُلِأَ قَلبُهُ الرَّوعَ وَ الفَزَعُ ، رُعباََ . و  قلب آدمى از جهت رُعب ، از ديدن آنان سرشار از وحشت و ترس مى‏ گردد . در این صورت «مُلِأَ» فعل مجهول است و «قَلبُهُ» نائب فاعل و «اَلرَّوعَ» مفعول دوم و منصوب است . و کلمه ««رُعْباً»» تمییز می باشد .

** تذکر 2-  :در جمله  «فَمُلِأَ الجَميعُ رُعباََ»  ، مُلِأَ  فعل مجهول و اَلجَمیعُ  نائب فاعل است و کلمه رُعباََ  تمییز می باشد .

** تذکر 3- در عبارت و جمله(لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً) . کلمه «فِراراََ» ممکن است مفعول مطلق تأکیدی باشد و عاملش (لَوَلَّيْتَ) می باشد و فعل «لَوَلَّيْتَ» هم به معنای «لَفَرَرتَ» باشد . و نیز ممکن است که «فِرَاراً» مفعول لَه تحصیلی باشد .  یعنی همانا رو بر می گردانی تا فرار کنی . کلمه «فَِرار» به کسر فاء و فتح آن  (هر دو) صحیح است ولی در قرآن «فِراراََ» به کسر فاء آمده است .

از شرح و  توضيحى كه گذشت دو نكته روشن گرديد : 1- يكى اينكه چرا فرمود : (وَ لَمُلِئْتَ «مِنْهُمْ» رُعْباً . از ترس از ايشان پُر مى‏ شوى) و نفرمود : (وَ لَمُلِئَ قَلبُكَ رُعباََ . دلت پُر از ترس مى‏ شود).  2-  دوم اينكه وجه ترتیب و به دنبال هم آمدن دو جمله در آیه 18 از سوره کهف چیست؟  چرا اول فرمود"لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً" و سپس فرمود:"وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً" ؟ . اما نكته اول : اینکه در آیه 18 از سوره کهف «وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» آمده است و نفرمود  «وَ لَمُلِئَ قَلبُكَ رُعباََ» .وجه و جهت این مطلب روشن  و واضح است زیرا پُر شدن ترس و رُعب در همه اعضاء و جوارح و در همه وجود آدمی معلول اِمتِلاء و پُر شدن رُعب و هراس در قلب است لذا با بیان و ذکر جمله (لَمُلِئْتَ «مِنْهُمْ» رُعْباً) که به منزله معلول است نیازی به ذکر علتش یعنی «وَ لَمُلِئَ قَلبُكَ رُعباََ» نمی باشد. و به عبارت دیگر بیان و ذکر معلول  در واقع بیان و ذکر علت هم هست وَ لاعَکسَ . وقتی گفته می شود که همه اعضاء و جوارح سرشار از ترس شد معلوم می شود که قلبِ انسان سرشار از ترس و رُعب است  ولی بیانِ علت ملازم با بیان معلول نیست . یعنی وقتی که قلب پُر از رُعب و ترس باشد ممکن است در اعضاء و جوارح نیز ظاهر شود اما لازمه اش آن نیست که حتما  ترس و رُعب در اعضاء و جوارح نیز مشهود باشد . و به عبارت سوم گاهی قلب و دل آدمی به شدت مرعوب چیزی می شود و ترس بر می دارد بدون اینکه این ترس آشکار گردد و گاهی نیز قلب انسان نه تنها مرعوب می شود بلکه سرشار ار رعب می گردد و به همه وجود و اعضاء و جوارح سرایت می کند. خداوند در این آیه شریفه می فرماید با دیدن صحنه و منظره خواب اصحاب کهف همه وجود و اعضاء و جوارحت مملوّ از رعب می گردد نه اینکه فقط مرعوب شوی و قلبت به شدت ترسان و مرعوب گردد .    و اما نکته دوم که چرا در آیه شریفه اول فرمود«لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً» و سپس فرمود:«وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» ؟ بیانش آن است که  «فِرار» به معناى تَبَعُّد و دور كردن خويش از مكروه و حادثه بد و ناگوار و ناخوشایند است  و فرار در واقع معلول توقع و انتظارِ رسيدن مكروه و ناگواری و ناخوشایندی است، نه معلول رُعب و ترس كه حالتى است درونى و باطنی و تَاثُّرى است كه در قلب پيدا مى‏ شود و اینگونه نیست که  به دنبال رُعب حتما «فِرار» تحقق یابد  زیرا که چه بسا قلبِ انسان دچار ترس و رُعب مى‏ شود ولى فرار نمى ‏كند و چه بسا  كه آدمی بدون رُعب و ترس هم بايد فرار کند زیرا اگر فرار نکند فرضا دچار خسارت و ضرر و زیان جانی یا مالی می گردد . به عبارت دیگر کلمه « رُعْباً» مفعول لَه حصولی است  نه  مفعول له تحصیلی . مفعول له حصولی آن است فعل و کار و عمل به جهت حاصل بودن آن واقع شده است مثل (قَعَدتُ عَنِ الحَربِ جُبناََ . بازماندم از جنگ به جهت ترس) . در این مثال بازماندن از جنگ به جهت ترسی بوده که حاصل و موجود بوده است . در آیه شریفه نیز کلمه «رُعباََ» مفعول له حصولی است یعنی فرار کردن به جهت حاصل بودن و موجود بودن رُعب و ترس است . انسان بواسطه رُعبی که موجود است فرار می کند تا به خطر و ضرری که مورد انتظار و توقع است نرسد نه اینکه فرار می کند تا از خودِ رُعب و ترس دور شود و خلاصی یابد  و به عبارت سوم در آیه شریفه 18 از سوره کهف عنایت و توجه به حکم و اثرِ خوف که همان فرار کردن از خطر و ضرر موردِ توقّع و انتظار است می باشد  نه اینکه عنایت و توجه به خودِ رُعب و حصول رُعب شده باشد تا از آن خلاصی پیدا شود پس «فرار» برای تَبَعُّد و دوری از رُعب نیست بلکه برای دوری از مکروه و ناخوشایندی که مورد انتظار و توقع است می باشد . به هر حال (عقلا و شرعا و فطرتا) واجب است  که از هر امرِ مكروه و نامطلوب و حادثه ناگواری كه توقُّع و انتظارِ تحققش می رود پرهیز و اجتناب و  تَحَذُّر و دوری شود و به عبارت دیگر بايد از آن فرار نمود چه ترسى در دل ايجاد شده باشد و يا نشده باشد. پس اينكه «فرار»  مقدم بر رُعب  آورده شده است از باب تقدُّم و تقديم مُسبَّب(فرار) بر سبب(رُعب و ترس) نيست زیرا بیان شد که فرار معلول و مُسبَّب از رُعب نیست  تا از باب  تقدیم مسبب بر سبب باشد ، بلكه از باب تقديم حكم و اثرِ خَوف( که فرارِ از خطر و ضرر باشد)  بر حُصول رُعب ( که خشیت و تأثُّر قلبی و باطنی است) می باشد  چون خَوف و رُعب دو حالت متغاير قلبى و باطنی و درونی هستند و اگر  در این آیه شریفه به جاى كلمه «رُعْب» كلمه «خَوف» ذکر می شد حق كلام اين بود  كه جمله دومى مقدم  و جمله اوّلى مؤخَّر آورده شود  چون  فرار مُسبّب از خَوف است نه مُسبب از رُعب و این دو کلمه(خَوف و رُعب) اگر چه هر دو از حالات و صفات قلبی و باطنی  و  به معنای ترس است ولی با دقت در جوانب این دو کلمه معلوم می شود که هر یک از آن دو  معنای خاصی را افاده می کند  . خَوف فقط به معنای ترس نیست بلکه خوف علاوه بر اینکه معنای ترس دارد در واقع عکس العمل در برابر یک عاملِ مَخوف و ترس آور و خطر آفرین و آسیب زا می باشد و لذا به دنبال خَوف ، فرار خواهد بود  ولی رُعب اینگونه نیست بلکه فقط به معنای ترس است که خصوصیت امتِلاء و پر بودن در آن لحاظ شده است. پس رُعب که صفت و حالت قلبی و باطنی است به معنای ترس زیاد و فراوان است )  و در این صورت (اگر در آیه شریفه به جاى كلمه «رُعْب» كلمه «خَوف» ذکر می شد) جمله و عبارت چنین می شد : «لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ خَوفاََ وَ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً». و اما بنا بر آنچه ما گفتيم هر چند خَوف و رُعب هر دو از آثار  اطلاع يافتن بر منظره ‏ وحشتناك و ترسناکِ خوابِ اصحاب کهف  است ولی تقدیم و مقدم داشتنِ «اثر و حکمِ خَوف» بر حصولِ رُعب در بیان معنای مورد نظر که ذکر شد  بليغ ‏تر  و رساتر و بهتر است  زیرا قبلا گفته شد که فرار معلول رُعب نیست بلکه معلول خَوف می باشد و فرار هم به جهت تَبَعُّد و دوری از خطر و خسارت و ضرری است که مورد توقع و انتظار می باشد و با توجه به مطالب ذکر شده می توان گفت که  كلمه «فرار» و نیز عبارت (لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً ) دلالتش برای بیان معنای مورد نظر ، روشن تر و واضح تر است از امتِلاء به رُعب که از عبارت(لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً) فهمیده می شود . روی این جهت جمله «لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً» مقدم  بر «وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً» شده است

**  ذِرَاع از ماده ذَرع : جمع آن  أَذْرُع و ذُرْعان است .  اَلذِّراعُ مِنَ الأِنسانِ : فاصله بین سر آرنج تا نوك انگشتِ ميانه  انسان است - دست انسان از آرَنج تا سر انگشتان - ما بین مُچِ دست و آرَنج -  دست - ساعِد  -ساقِ دست- بازو  . ذِراع در گاو و گوسفند بالای پاچه  و  در اسب و شتر بالای کفِ پا است . ذِراع واحد اندازه گیری طول می باشد . ذِراع 50 تا 70 سانتیمتر می باشد .  ذِراعَین  یعنی دو بازو

** اَلعَتَبَة  : جمع آن عَتَب و عَتَبات است . عَتَبَة (عَتَبَةُ الدّارِ) یعنی آستانه در -درگاه خانه - آستانه خانه -جناب- حضرت - پیشگاه - چهار چوبه دربِ خانه.  عَتَبَه یعنی چهار چوبه حرم هر یک از ایمّه (ع) -  مقبره هریک از ائمّه معصومین (عَلَیهِِمُ السَّلامُ ) - عَتَباتِ عالِیات به معنای آستانه‌های بلندمرتبه است و به مزارها و مَراقِد مقدس ائمّه معصومین  (عَلَیهِِمُ السَّلامُ )  گفته می‌شود که در شهرهای کربلا و نجف و کاظمین و سامرّاء  قرار دارند . گاهی هم  تعبیر اَعتابِ مُقدَّسه و عَتَبات نیز برای اشاره به آنها به کار می‌رود.

** اَلفِناء : جمع آن  اَفنِیَة و فُنِیّ است . فِناء (فِناءُ الدّارِ)یعنی  آستانه در - پیشگاه خانه -درگاه خانه - دَمِ در - حیاط و محوّطه خانه

** یَقُِظ  «به ضمّ و کسر قاف» ، یَقظان : بیدار- هوشیار- زیرک - آگاه به امور . جمع آن «اَیقاظ» می باشد .

** اَلوَصید : از  ماده «وَصد» بر وزن مَنع  در اصل به معنای «انضمام چیزی به چیز دیگر است به نحوی که کاملا بر آن منطبق شود .  و «وَصید» بمعنای «درگاه» منزل می‌باشد ظاهرا از این جهت که محلّی است که درب در آنجا بر منزل بسته و مُنطبق می‌گردد.  - دهانه غار  - عَتَبَه درِ خانه-آستانه دربِ خانه - چهار چوبه درب خانه- دَمِ در .  گیاهانی که نزدیک هم کاشته شده اند - غار - کوه - آغُل و آشیانه ای که در کوه برای حیوانات و مواشی و دام ها و گوسفند ها از سنگ درست می کنند  . طبق گفته راغب اصفهانی در کتاب مفرداتش ، «وَصید» در اصل به معنای انباری و اتاقی است که در کوهستان برای ذخیره اموال ایجاد می کنند و در آیه 18 از سوره کهف به معنای دهانه غار می باشد . كلمه «وَصيد» به معناى «فِناءُ البَيتِ»  درگاهِ خانه است . و بعضى از مُفسّرین(مثل شَهابُ الدّین آلوسی صاحب تفسیر «روحُ المَعانى» ج 15  ص 229.) گفته است که کلمه «وَصید» به معناى «عَتَبَةُ الدّارِ » یعنی آستانه خانه است  . در قاموس قرآن از استاد سید علی اکبر قُرَشی ج7 ص221 در باره کلمه وَصد  بر وزن مَنع چنین آمده است : وَصد به معنای بافتن و ثُبوت آمده است . وَصَدَ الثَّوبَ : نَسَجَهُ یعنی لباس را بافت . وَصَدَ الشَّئُ یعنی ثابت شد . وَصَدَ بِالمَکانِ یعنی در مکان مُقیم شد و اقامت کرد .  حضرت آیت الله العُظمی عَلّامه جوادی آملی در جلسه دوازدهم از تفسیر سوره کهف  در باره معنای کلمه وَصید و اینکه کدام معنا در آیه شریفه مناسب تر است چنین می فرماید : ﴿وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ﴾ اينها با سگ آمده بودند بيرون ، خُب ، نگهبانِ اينها بود . اين سگ در وَصيد بود ، آيا وصيد به معناي فِنا (است) ؟، فِنا يعني آستان ، پيشگاه . اينكه «حَلّت بِفِنائِك» يعني پيشگاه تو ، «وَ أَناخَت بِرَحلِكَ» [بِحارُالأَنوار، ج97، ص337. بِحارُالأَنوار، ج 45، ص 218 و 115. مُفاتيحُ الجَنان، زيارت مخصوصه‏ امام حسین «ع»]. پيشگاه ،  فِناء يعني آستان .  پيشگاه ، آن دمِ در است. برخي ها خواستند بگويند وصيد ، عََتَبَه است. عَتَبَه اين چهارچوب را مي‌گويند . عَتَبَه‌ بوسي اين چهارچوب را مي‌گويند .  اعتاب مقدّسه اين چهارچوبها را مي‌گويند و  گر نه آن حرم و آن ضريح را نمي‌گويند . عَتَبات آن داخل حرم را نمي‌گويند .  اَعتاب ، حرمها را ، اين چارجوبها را مي‌گويند . عَتَبه ، عَتَبه‌بوسي ، عَتَبَه‌بوسي يعني همين چهارچوب‌بوسي كه تبرّك است . اَعتاب كه مي‌گويند ، اَعتاب مقدّسه از همين قبيل است ، عَتَبات از همين قبيل است ، وقتي كه وارد مي‌شدند اين چهارچوبها را مي‌بوسيدند . خُب ، حالا اين وَصيد به معني عَتَبَه است يا به معني آستانه؟ برخي ها همان آستانه معنا كردند كه با نگهباني سگ سازگارتر است . برخي ها به عَتَبه  . شايد همان تعبيرِ آستانه ، آستان  يعني دمِ در آن  اَوليٰ باشد

** اَلرَّوع : ترس- بی تابی- بی قراری  - اِعجاب کسی را برانگیختن- رُعب و ترسِ خفیف  . ترس سبک و خفیفی را  که بر قلب مُسلَّط و  چیره می شود رَوع می نامند چه  این حالت در اثر فَزَع و بی تابی و بی قراری باشد و یا این که به جهت شگفتی و تعجب در جمال و کمال چیزی باشد.

** اَلرُّوع : قلب یا بندِ دل- هوش- ذکاوت

** اَلرَّوَع : شجاعت - زیبایی- حسن- جمال  . 

** اَلرّائِع : شگفت انگیز- زیبا - ترسیده

** اَلفَزَع : وحشت - ترس- بی قراری - گرفتگی و نفرت و ناراحتی از امر مَخوف و ترسناک - خَوف و ترسِ  شدید از ضرر ناگهانی - «فَزَع» مرتبه و درجه ای از خَوف و ترس است. اگر ترس و آثار آن در انسان به طور ناگهانی ایجاد شده باشد و نتواند آن را تحمّل کند  آن را فَزَع می گویند  . مانند: «إِذْ دَخَلُوا عَلي‏ داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغي‏ بَعْضُنا عَلي‏ بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلي‏ سَواءِ الصِّراطِ‏ . » (سوره ص آیه 22) .در آن هنگام که  آن دو فرشته جهت آزمایش بی مقدمه و ناگهانی  بر داود  وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرد گفتند: «نترس ، دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری ستم کرده است . اکنون در میان ما بحق داوری کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت کن .

** رَعَبَ ، یَرعَبُ رَعباََ وَ رُعباََ : ترسید .   رَعَبَ الرَّجُلَ : آن مرد را ترسانید  . رَعَبَ الأِناءَ اَوِ الحَوضَ : ظرف یا حوض را پُر (از آب)کرد .

**  اَلرَّعب : طلسم - اَفسون

** اَلرُّعب : ترس-وحشت - دستپاچگى . جَوهرى آن را خَوف و طَبَرسى خَوف و فَزَع گفته است . در اَقرَبُ المَوارِد آمده است كه رُعب مصدر است به معنى ترسيدن و ترساندن  یعنی هم لازم و هم متعدى استعمال شده است . و نيز اسم است به معنای فَزَع . ولى راغبِ اصفهانی می گويد: رُعب به معنای  انقطاع و بریدن و نومیدی و لاعلاجِى بر اثر اِمتِلاء و پُر شدنِ از خَوف و ترس می باشد .  و با توجه به معنای اِمتِلاء و پُر شدن که در کلمه رُعب است لذا  در لغت چنین آمده است :«رَعَبتُ الحَوضَ» : یعنی حوض را پُر (از آب) كردم .  «السَّيلُ الرّاعِب» یعنی سيلى كه درّه را پُر مى‏ كند و موجب ترس و هراس و وحشت می شود . سَيل و آب فراواني که با پُرکردن بيابان موجب ترس مي‌شود «سَيل راعِب» نام دارد.  با توجه به اینکه  اصل ، عدمِ تَرادُف است لذا بايد رُعب با خَوف فرق داشته باشد . «رُعب»  که صفت و حالت قلبی و باطنی و درونی برای انسان است سه اصل دارد: 1- خَوف و ترس 2- اِمتِلاء و پُربودن 3- انقطاع و بریدن و نومیدی . جامع ترین و اصلی ترین معنا  برای رُعب همان چیرگی و تسلط و اِستیلاءِ خَوف و ترس بر قلب است که آرامش و  امنیّت درونی را به کلی سلب می کند. اما مفاهیم اِمتِلاء و انقطاع و نومیدی از لوازم آن معنای اصلی(چیرگی و تسلط و اِستیلاءِ خَوف و ترس بر قلب) می باشد  چرا که استیلاء بر چیزی ، ملازم آن است که از مُستولِی پُر شود. . پس کسی که حالتِ رُعب برایش حاصل و غالب  شود در واقع از هر چیزی که مشغول آن بوده و  از هر غَرَض و هدفی منقطع و بریده و نومید می گردد .

كلمه رُعب پنج بار در قرآن آمده است : 

1- سَنُلْقي‏ في‏ قُلُوبِ الَّذينَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَي الظَّالِمينَ . بزودی در دلهای کافران ، بخاطر اینکه بدون دلیل ، چیزهایی را برای خدا همتا قرار دادند ، رُعب و ترس می افکنیم و جایگاه آنها ، آتش است و چه بد جایگاهی است جایگاه ستمکاران . (سوره آل عمران آیه 151)

2- وَ أَنْزَلَ الَّذينَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَياصيهِمْ وَ قَذَفَ في‏ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَريقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَريقاً  . و خداوند گروهی از اهل کتاب [ یهود ] را که از آنان [ مشرکان عرب ] حمایت کردند از قلعه های مُحکمشان پایین کشید و در دلهایشان رُعب افکند ( و کارشان به جایی رسید که ) گروهی را به قتل می رساندید و گروهی را اسیر می کردید!! . (سوره اَحزاب آیه 26) .

3- إِذْ يُوحي‏ رَبُّکَ إِلَي الْمَلائِکَةِ أَنِّي مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ آمَنُوا سَأُلْقي‏ في‏ قُلُوبِ الَّذينَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ . و ( به یاد آر ) موقعی را که پروردگارت به فرشتگان وحی کرد: «من با شما هستم کسانی را که ایمان آورده اند ، ثابت قدم دارید . بزودی در دلهای کافران ترس و وحشت می افکنم . ضربه ها را بر بالاتر از گردن ( بر سرهای دشمنان ) فرود آرید . و همه انگشتانشان را قطع کنید . (سوره اَنفال آیه 12)

4-هُوَ الَّذي أَخْرَجَ الَّذينَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ في‏ قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْديهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنينَ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ . او کسی است که کافرانِ از اهل کتاب را در نخستین برخورد ( با مسلمانان ) از خانه هایشان بیرون راند . گمان نمی کردید آنان خارج شوند ، و خودشان نیز گمان می کردند که دِژهای مُحکمشان آنها را از عذاب الهی مانع می شود امّا خداوند از آنجا که گمان نمی کردند به سراغشان آمد و در دلهایشان ترس و وحشت افکند ، بگونه ای که خانه های خود را با دستِ خویش و با دستِ مؤمنان ویران می کردند پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم . (سوره حشر آیه 2)

5-  وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَالِ وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً . و (اگر به آنها نگاه مي کردي) مي پنداشتي بيدارند، در حالي که در خواب فرو رفته بودند !! و ما آنها را به سمتِ راست و چپ مي گردانديم (تا بدنشان سالم بماند). و سگِ آنها  بازو ها و  دست هاي خود را بر دهانه غار به حالت نگهبانی و هجوم و حمله  گشوده بود و مراقبت مي کرد. اگر  اطلاع و آگاهی بر حال آنها پیدا می کردی و  وضع و حالشان را می دیدی ، از آنان مي گريختي، و سر تا پاي تو از ترس و وحشت پُر مي شد! (سوره کهف آیه 18) .

** خَوف :  بیم - ترس-  هراس - وحشت - نگرانی -اضطراب - بی قراری و ناامنی و ضدّ آرامش  .  خَوف موجب اضطراب و سلب آرامش و سلبِ تمرکز در انسان می شود . خَوف به معنای پیش بینی و یا تصور امر نامطلوب و ناگوار از روی نشانه های قطعی و یا ظنی و یا خیالی و توهمی و یا مشکوک است . گاهی برخی افراد حتی از سایه خود در شب می ترسند !! . و نیز گاهی یک پدیده مشکوک سبب نگرانی و ترس و اضطراب می شود .  خَوف در امور دنیوی و اخروی هر دو به کار می رود . «خَوف» و مشتقات آن مجموعا 124 مرتبه و در 112  آیه از قرآن کریم به کار رفته است . خَوف برخلاف خشیت عبارت است از ترتيبِ اثرِ عملي و پرهيز از گزند هر عامل مضّر و زیانبار است هر چند كه با تأثر و اعتقاد قلبي به مضرّ بودن آن همراه نباشد، مانند هراس انسان از مار و عقرب و خود نگهداري از آن  ولی خَشيت همان تَأثُّر قلبي و اعتقاد به تأثير چيزي است. بدين معنا كه انسان كسي يا چيزي را منشأ اثر و مبدأ تأثير بداند و از او هراسان و متأثر گردد مثل خَشیَت از مقامِ پروردگار که علماء ربّانی از این ویژگی برخوردارند  . مفسران در ذيل آيه 182 از سوره بقره («فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ . و کسی که از انحرافِ وصیت کننده  و تمایل یک جانبه او به بعض ورَثه  ، یا از گناه او  که مبادا وصیّت به کار خلافی کند  بترسد ، و میان آنها را اصلاح دهد ، گناهی بر او نیست و مشمولِ حکم تبدیلِ وصیّت نمی باشد. خداوند ، آمرزنده و مهربان است.)  گفته‌اند: خَوف براي چيزي است که  آن چیز يا واقع نشده است  و يا علم  و ظن و توقع  و انتظار  به وقوع آن وجود داشته باشد.

** خَشیَت  : خَوفِ آمیخته با تعظیم  را  خَشیت می گویند  و  خشیت بیشتر در جایی بکار می رود که نسبت به مقام و منزلت  کسی  که از او خَشیَت داریم علم و آگاهی و شناخت داشته باشیم  و  چون  علماء ربّانی  معرفت و شناخت به مقام و منزلت پروردگار دارند لذا در قرآن کریم متصف و مخصوص به صفتِ خَشیَت شدند و در سوره فاطر آیه 28  در باره آنان چنین آمده است : «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء» هر آینه از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او مى‏ ترسند. «خَشيت» همان خَوف همراه با مراقبت و خودنگهداري است؛ يعني اين كه انسان همراه با هراس و ملاحظه‏ اي كه دارد، مراقب اعمال خويش باشد و خودنگهداري كند. هر يك از دو واژه «خَوف» و «خَشيت» در زبان فارسي به «ترس» ترجمه مي‏شود. از اين رو در مُسامحاتِ عرفي جاي يك‏ديگر استعمال مي‏شوند. برخي نيز گمان كرده‏ اند كه فرقي با يك‏ديگر ندارند، ولی حق اين است كه از حيث لغت با يك‏ديگر تفاوت دارند، زيرا خَشيت همان تَأثُّر قلبي و اعتقاد به تأثير چيزي است. بدين معنا كه انسان كسي يا چيزي را منشأ اثر و مبدأ تأثير بداند و از او هراسان و متأثر گردد، در حالي كه خَوف عبارت است از ترتيب اثر عملي و پرهيز از گزند هر عامل مضّر و زیانبار است  هر چند كه با تأثر و اعتقاد قلبي به مضرّ بودن آن همراه نباشد، مانند هراس انسان از مار و عقرب و خود نگهداري از آن. «خَشیَت»: مراقبت و نگهداری نفس به همراه خَوف و ترس را خَشیَت نامند. به بیان دیگر؛ خشیت ترسی است که با تعظیم و بزرگداشت چیزى همراه است و بیشتر این حالت از راه علم و آگاهى نسبت به چیزى که از آن خَشیَت و بیم هست، حاصل مى ‏شود. در برابر خشیت ، اهمال کاری، غفلت و بی مبالاتی است.

** «حَذَر»: یعنی پرهیز و دورى کردن از چیز ترسناک و هراس آور. با مراجعه به موارد استعمال این واژه خواهیم دید که به معناى ترس نیست، بلکه به معناى پرهیز و احتیاط از خطر آینده است .  مانند آیۀ «یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم»؛ ‏هر فریاد را بر علیه خود گمان می کنند آنها دشمن ‏اند پس از آنها بپرهیز.  با توجّه به آنچه در معنای خَوف گفته شد، ارتباط حَذَر با ترس در پرهیز و دوری از چیزی است که شخص از آن می ترسد  .   حَذَر : این واژه و مشتقات آن 21 مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است و غالباً به معنای احتیاط ، مواظب بودن و به هوش بودن نسبت به چیزی  و یا نسبت به ضرر ظنی یا قطعی می باشد . اصل در  این ماده، پرهیز و مراقبت ناشی از خَوف است، نه مطلق پرهیز و نه مطلق خَوف .  و آمادگی و تجهیز  و هوشیاری از لوازم و آثار  این اصل است؛ «وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیر...»  (آل عمران: 28)؛ و خدا شما را از خودش مى ‏ترساند که بازگشت به سوى اوست.

*** قَولُهُ تَعالَى: «وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» اِلَى آخِرِ الآيَتَينِ . اَلتَّساؤلُ  :  سُؤالُ بَعضِ القَومِ بَعضاََ ، وَ الوَرِقُ بِالفَتحِ فَالكَسرِ : اَلدَّراهِمُ وَ قِيلَ هُوَ الفِضَّةُ مَضرُوبَةََ كانَت أَو غَيرَها، وَ قَولُهُ : «إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ . » . أي : إِن يَطَّلِعُوا عَلَيكُم أَو إِن يَظفَرُوا بِكُم . وَ الإِشارَةُ بِقَولِهِ : «وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ» [اِشارَةُُ] إِلَى إِنامَتِهِم بِالصُّورَةِ الَّتِي مَثَّلَتهاَ الآياتُ السّابِقَةُ .  أي  : كَما أَنَمناهُم فِي الكَهفِ دَهراََ طَويلاََ عَلَى هذَا الوَضعِ العَجيبِ المُدهِشِ الَّذي كانَ آيَةََ مِن آياتِنا ، كَذلِكَ بَعَثناهُم وَ أَيقَظناهُم لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ . وَ هذَا التَّشبيهُ وَ جَعلُ التَّساؤُلِ غايَةََ لِلبَعثِ مَعَ ما تَقَدَّمَ مِن دُعائِهِم لَدَى وُرُودِ الكَهفِ وَ إِنامَتِهِم إِثرَ ذلِكَ ، يَدُلُّ عَلَى أَنَّهُم إِنَّما بُعِثُوا مِن نَومَتِهِم لِيَتَسَاءلُوا فَيَظهَرَ لَهُم حَقيقَةُ الأَمرِ ، وَ إِنَّما أُنيمُوا وَ لَبِثُوا فِي نَومَتِهِم دَهراََ لِيُبعَثُوا ،وَ قَد نَوَّمَهُمُ اللهُ إِثرَ دُعائِهِم وَ مَسأَلَتِهِم رَحمَةََ مِن عِندِ اللهِ وَ اهتِداءََ «مُهَيَّأََ» مِن أَمرِهِم . فَقَد كانَ أَزعَجَهُم اِستِيلاءُ الكُفرِ عَلَى مُجتَمَعِهِم وَ ظُهُورُ الباطِلِ وَ إِحاطَةُ القَهرِ وَ الجَبرِ وَ هَجَمَ عَلَيهِمُ اليَأسُ وَ القُنُوطُ مِن ظُهُورِ كَلِمَةِ الحَقِّ وَ حُرِّيَّةِ أَهلِ الدّينِ فِي دِينِهِم فَاستَطالُوا لَبثَ الباطِلِ فِي الأَرضِ وَ ظُهُورَهُ عَلَى الحَقِّ [ أَوْ ] کَالَّذي مَرَّ عَلي‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلي‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّي يُحْيي‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ . وَ بِالجُملَةِ لَمّا غَلَبَت عَلَيهِم هذِهِ المَزعَمَةُ وَ استَيأَسُوا مِن زَوالِ غَلَبَةِ الباطِلِ أَنامَهُمُ اللهُ سِنينَ عَدَداََ ثُمَّ بَعَثَهُم لِيَتَسائَلُوا فَيُجيبُوا بِيَومِِ أَو بَعضِ يَومِِ ثُمَّ يَنكَشِفُ لَهُم تَحَوُّلُ الأَحوالِ وَ مُرورُ مِآتِِ مِنَ السِّنينَ عِندَ غَيرِهِم وَ هِيَ [عِندَهُم] بِنَظَرَةِِ أُخرى كَيَومِِ أَو بَعضِ يَومِِ . فَيَعلَمُوا أَنَّ طُولَ الزَّمانِ وَ قِصَرِهِ لَيسَ بِذاكَ الَّذي يُميتُ حَقاََ أَو يُحيِي باطِلاََ وَ إِنَّما هُوَ اللهُ سُبحانَهُ جَعَلَ ما عَلَى الأَرضِ زينَةََ لَها وَ جَذَبَ إِلَيهَا الإِنسانَ وَ أَجرَى فِيهَا الدُّهُورَ وَ الأَيّامَ «لِیَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاََ» ، وَ لَيسَ لِلدُّنيا إِلّا أَن تَغُرَّ بِزِينَتِها طالِبِيها مِمَّن أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ . وَ هذِهِ حَقيقَةُُ لاتَزالُ لائِحَةََ لِلإِنسانِ كُلَّما اِنعَطَفَ عَلَى ما مَرَّت عَلَيهِ مِن أَيّامِهِ السّالِفَةِ وَ ما جَرَت عَلَيهِ مِنَ الحَوادِثِ حُلوُها وَ مُرُّها وَجَدَها كَطائِفِِ فِي نَومَةِِ أو سِنَةِِ فِي مِثلِ يَومِِ (مِنَ الأَیّامِ) غَيرَ أَنَّ سُكرَ الهَوَى وَ التَّلَهِّي بِلَهوِ الدُّنيا لايَدَعُهُ أَن يَنتَبِهَ لِلحَقِّ فَيَتَّبِعَهُ لكِنّ لِلهِ سُبحانَهُ عَلَى الإِنسانِ يَومُُ لايَشغَلُهُ عَن مُشاهَدَةِ هذِهِ الحَقيقَةِ «شاغِلُُ» مِن زِينَةِ الدُّنيا وَ زُخرُفِها وَ هُوَ يَومُ المَوتِ كَما عَن عَلِيِِّ (عَلَیهِِ السَّلامُ) : «اَلنَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا .» وَ يَومُُ آخَرُ وَ هُوَ يَومُُ يُطوَي فِيهِ بَِساطُ الدُّنيا وَ زِينَتُها وَ يُقضَي عَلَى العالَمِ الإِنسانِيِّ بِالبَيدِ وَ الأِنقِراضِ . وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ » غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . الکَهف . اَلآیَة 12.». وَ ذَكَرَ بَعضُهُم: أَنَّهُ بَعضُ الغايَةِ وُضِعَ مَوضِعَها لِاستِتباعِهِ لِسائِرِ آثارِ البَعثِ كَأَنَّهُ قيلَ لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم وَ يَنجَرُّ ذلِكَ إِلَى ظُهُورِ أَمرِهِم وَ انكِشافِ الآيَةِ وَ ظُهُورِ القُدرَةِ وَ هذا مَعَ عَدَمِ شاهِدِِ عَلَيهِ مِن جَِهَةِ اللَّفظِ ، تَكَلُّفُُ ظاهِرُُ . وَ ذَكَرَ آخَرُونَ : أَنَّ اللّامَ فِي قَولِهِ : «لِيَتَسَاءلُوا » لِلعاقِبَةِ دُونَ الغايَةِ اِستِبعاداََ لِأَن يَكُونَ التَّساؤُلُ وَ هُوَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ لِلبَعثِ وَ هُوَ آيَةُُ عَظيمَةُُ ، وَ فِيهِ أَنَّ جَعلَ اللّامَ لِلعاقِبَةِ لا يُجدِي «نَفعاََ» فِي دَفعِ مَا استَبعَدَهُ إِذ كَما لايَنبَغِي أَن يُجعَلَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ مَطلُوبَةََ لِأمرِِ خَطيرِِ وَ آيَةِِ عَظيمَةِِ كَذلِكَ لايَحسُنُ ذِكرُ شَئِِ يَسيرِِ عاقِبَةََ لِأمرِِ ذِي بالِِ وَ آيَةِِ عَجيبَةِِ مُدهِشَةِِ ، عَلَى أَنَّكَ عَرَفتَ صِحَّةَ كَونِ التَّساؤُلِ عِلَّةََ غائِيَّةََ لِلبَعثِ آنِفاََ .

                       [متن عربی اَلمیزان جلد13  از ص275 تا ص277]

* قَولُهُ تَعالَى: «وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» اِلَى آخِرِ الآيَتَينِ . اَلتَّساؤلُ  :  سُؤالُ بَعضِ القَومِ بَعضاََ ، وَ الوَرِقُ بِالفَتحِ فَالكَسرِ : اَلدَّراهِمُ وَ قِيلَ هُوَ الفِضَّةُ مَضرُوبَةََ كانَت أَو غَيرَها، وَ قَولُهُ : «إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ . » . أي : إِن يَطَّلِعُوا عَلَيكُم أَو إِن يَظفَرُوا بِكُم . وَ الإِشارَةُ بِقَولِهِ : «وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ» [اِشارَةُُ] إِلَى إِنامَتِهِم بِالصُّورَةِ الَّتِي مَثَّلَتهاَ الآياتُ السّابِقَةُ .  أي  : كَما أَنَمناهُم فِي الكَهفِ دَهراََ طَويلاََ عَلَى هذَا الوَضعِ العَجيبِ المُدهِشِ الَّذي كانَ آيَةََ مِن آياتِنا ، كَذلِكَ بَعَثناهُم وَ أَيقَظناهُم لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ .

آیه شریفه 19 و  20 از سوره کهف را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم :

وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَاماً فَلْيَأْتِكُم بِرِزْقٍ مِّنْهُ وَ لْيَتَلَطَّفْ وَ لَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً  .  اينگونه آنها را (از خواب) برانگيختيم و بیدار نمودیم تا از يکديگر سؤال کنند، يکي از آنها گفت: (چه مدت خوابيديد؟!) گفتند: (يک روز، يا بخشي از يک روز!) (و چون نتوانستند مدت خوابشان را دقيقا بدانند) گفتند: (پروردگارتان از مدت خوابتان آگاهتر است . اکنون يک نفر از خودتان را با اين سِکّه اي که داريد به شهر بفرستيد، تا بنگرد کدام يک از آنها غذاي پاکيزه تري دارند ، و مقداري از آن براي روزي شما بياورد. اما بايد دقت کند، و هيچ کس را از وضع شما آگاه نسازد. (سوره کهف آیه 19).

إِنَّهُمْ إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَ لَن تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً .  چرا که اگر آنان از وضع شما آگاه شوند، سنگسارتان مي کنند، يا شما را به آيين خويش بازمي گردانند، و در آن صورت، هرگز روي رستگاري را نخواهيد ديد)  (سوره کهف آیه 20 .) .

كلمه «تَسائُل» مصدر از باب تَفاعُل به معنای سؤال و پرسش عدّه ای از یکدیگر است . این مسئله تَسائُل و سُؤالِ اصحاب کهف از یکدیگر بعد از بیداری از خواب طولانی که در آیه 19 مطرح شده است برای درک و شهود حقایق الهی از جمله مسئله توحید و معاد و بارور ساختن آن در دل و قلب می باشد و منظور از تسائل و پرسش از یکدیکر صِرفا پرسش در باره مدت زمان خوابشان نبوده است بلکه بنابراینکه لام در «لِيَتَسَاءلُوا» برای غایت باشد ، غایتِ متوسِّط و میانی بَعث و بیدار کردن اصحاب کهف از خواب طولانی ، همین تسائُل بوده و این تسائُل هم برای غایتی دیگر که اِحصاء مدت زمان خواب طولانی بوده است می باشد تا معلوم شود که از میان اصحاب کهف کدامیک از آنها بطور دقیق مدت زمان را احصاء و شمارش می کند  و روشن گردد که آن کسی که بطور دقیق احصاء می کند کسی است که در طول این مدت خواب ، همه مسائل و حقایق را می داند و آگاه بوده است و از کمالات بالاتری برخوردار است و آنگاه همه این مراحل و پرسش و پاسخ ها و احصاء کردن ها نیز برای غایت بالاتر و مهم تری که همان مسئله توحید و معاد و امور تربیتی و مسئله ابتلاء و امتحان الهی بوده است می باشد زیرا که در عصرِ اصحاب کهف مشکلِ جامعه و مردم آن زمان در مسئله توحید و معاد و عدم تربیت دینی و الهی و ظلم و فساد بوده است و شرک و بُت پرستی با حمایت و پشتیبانی حکومتِ فاسدِ دقیانوسی در همه جا حاکم بوده و مردمانی که در آن عصر زندگی می کردند آلوده به بُت پرستی و شرک و کفر و انکارِ معاد و سائر مفاسد بودند و با توجه به مباحث و مطالبی که قبلا در باره اصحاب کهف در ضمنِ آیاتِ مربوط به آنها ذکر شد روشن گردید که مسئله اصلي و مهم در قصّهٴ اصحاب كهف نیز تبيين مبدأ و توحید و معاد و امور تربیتی و مسئله ابتلاء و امتحان الهی بوده است و این تَسائُل و سؤال و جواب نیز در همان راستا می باشد . مرحوم علامه طباطبایی در جلد 13 از اَلمیزان ، صفحه 276 ، لامِ در«لِيَتَسَاءلُوا» را لامِ غایت می داند نه لامِ عاقبت و در آنجا فرمودند : وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . یعنی : از بحث ها و مطالب گذشته آشکار و روشن شد که قول خداوند در آیه 19 از سوره کهف که فرمود : «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ»  این جمله ، جمله غائیّه و غایت برای بعث و بیدار کردن اصحاب کهف می باشد و لامِ در آن برای تعلیل و بیان کردن علّتِ غایت واقع شدن جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» برای «وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ» می باشد و به عبارت دیگر عبارت «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» غایتِ بعث و بیدار کردن اصحاب کهف است . و اين غايت در جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» با غايتى كه در جمله «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً آیه 12 از سوره کهف» است منطبق می باشد و یا اینکه بگوییم : اين عبارتِ «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» معادل و منطبق با «لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَي لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» است و هر دو بیانگر علمِ فعلی الهی است به این معنا که در واقع و در خارج ، عینیت و حقیقتِ مطلب(کمالات برخی از اصحاب کهف و سائر حقایق) برای دیگران معلوم و روشن شود . منطبق بودن در اینجا به این معنا که تسائُل و سؤال و جواب کردن آنها  برای غایتی دیگر که اِحصاء مدت زمان خواب طولانی بوده است می باشد تا برای دیگران معلوم شود که از میان اصحاب کهف کدامیک از آنها بطور دقیق مدت زمان را احصاء و شمارش می کند  و روشن گردد که آن کسی که بطور دقیق احصاء می کند کسی است که در طول این مدتِ خواب ، همه مسائل و حقایق را می داند و آگاه بوده است و از کمالات بالاتری برخوردار است و در جلد 13 از اَلمیزان ص 278 آمده است : [... بَل لِبَيانِ حَقيقَةِِ مِن حَقائِقِ مَعارِفِ التَّوحيدِ ... وَ يَظهَرُ بِذلِكَ أَنَّ القائِلينَ مِنهُم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» كانُوا أَعلَى كَعباََ فِي مَقامِ المَعرِفَةِ مِنَ القائِلينَ : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» یعنی کلام برخی از اصحاب کهف که گفتند:«رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» بیانگر حقیقتی از حقایق معارف توحیدی است که آنها دارا بودند ... و با این بیان روشن و آشکار می شود و مى‏ توان فهميد كه گويندگان جمله «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ» در مقام معرفت توحیدی و خداشناسى از گويندگان «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» برتر و بالاتر بوده ‏اند ]   و آنگاه همه این مراحل و پرسش و پاسخ ها و احصاء کردن ها نیز برای غایت بالاتر و مهم تری که همان مسئله توحید و معاد و امور تربیتی و مسئله ابتلاء و امتحان الهی بوده است می باشد .    حضرت آیت الله علامه عبدالله جوادی آملی که از شاگردان برجسته علامه سید محمدحسین طباطبایی هستند در این رابطه بیان زیبایی دارند . ایشان در جلسه هفدهم از تفسیر سوره کهف فرمودند : [ اصحاب كهف چون قبل از وجود مبارك موساي كليم بودند به شهادت اينكه داستان آنها در تورات آمده اينها به دين حضرت ابراهيم(سلام الله عليه) متديّن بودند . محور اصلي هم توحيد بود گرچه در خطوط كلّي اخلاق ، فقه و مانند آن با مُشركانِ عصرشان اختلاف داشتند لكن قرآن كريم آن عُنصر اصلي را كه توحيد بود طرح كرد كه اينها مُوحِّد بودند و آنها مُشرك و چون صِرف توحيد كافي نيست و مهم‌ترين عامل تربيت، اعتقاد به مَعاد است و بُرهانِ معاد هم كارِ آساني نيست ذاتِ اَقدس الهي جريان مَعاد را براي اينها تبيين كرد . اينها را با سير انفسي خواباند و بعد بيدار كرد تا اينها با سير انفسي جريان معاد را ادراك كنند و ديگران با سير آفاقي به مسئله معاد پي ببرند . كسي كه خودش سيصد سال مي‌خوابد و بعد بيدار مي‌شود سيري در درون خود دارد و جريان برزخ و امثال برزخ را مشاهده مي‌كند و به اين آيات انفسي راه پيدا مي‌كند اما ديگران كه از حال اينها باخبر مي‌شوند از آيات آفاقي طَرْفي مي‌بندند يعني آنچه را كه اين اشخاص خودشان در خود مشاهده مي‌كنند براي آنها آيات انفسي است ديگران كه از اينها باخبر مي‌شوند براي اينها آيات آفاقي است . هم برهان توحيد را قبلاً ارائه فرمودند،  هم جريان معاد را با اين مسئله تشريح كردند. ] .

کلمه «لِيَتَسَاءَلُوا» می تواند به معنای («لِیَعْلَمُوا» : تا بدانند ، «لِيَتَعَلَّمُوا» : تا تَعَلُّم کنند و فرابگیرند و یاد بگیرند ، «لِيَتَناظَرُوا» : تا مناظره و بحث کنند ، «لِيُباحِثُوا» : تا مباحثه و گفتگو کنند ،«لِيَتَدبَّرُوا» : تا تدبُّر و اندیشه کنند)  باشد  و كلمه «وَرِق» به فَتحِ واو و کسرِ راء به معناى  دِرهَم ها و پول ها است، بعضى از مفسرین(مثل سیّد مَحمود شَهابُ الدّین اَفَندی آلُوسی صاحب تفسیر «رُوحُ المَعانى ، ج 15، ص 229.»)  گفته‏ است که «وَرِق» به معناى پولِ نقره اعمّ از مسکوک(سِکَّه دار) و غیر مسکوک(غیر سِکَّه دار) است. و معناى جمله «إِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ . درسوره کهف آیه 20» چنین است :  اگر اطلاع و آگاهی یابند بر شما و يا  اگر ظَفَر و دسترسی بیابند بر شما. و اشاره با جمله («وَ كَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ . اينگونه آنها را از خواب برانگيختيم و بیدار نمودیم») در واقع اشاره به خواباندن اصحاب كهف به صورتى  كه آياتِ سابق بيان نموده است نیز می باشد ، يعنى همانگونه كه آنها را روزگاری طولانی (309 سال قمری) در آن کهف و غار به جهت مقصود و منظوری به خواب بردیم خوابی که به صورت شگفت انگیز و مُدِهش و وحشتناک بوده و يكى از آيات و نشانه های قدرت ما محسوب می شد همانطور نیز آنها را به قدرت ما و برای غایت و هدفی که منظور بوده مبعوث و بیدار کردیم تا از يكديگر  تسائُل و پرسش كنند تا حقایق الهی از جمله توحید و معاد برای آنها و جامعه آن زمان روشن و آشکار گردد. و به عبارت دیگر :  اَساساََ غایت و هدف از اینکه  روزگاری طولانی و بیش از سه قرن (309 سال قمری) از طرف خدا خوابانده شدند و در خواب قرار گرفتند برای این بوده که مَبعوث و بیدار شوند تا از یکدیگر در باره وضعیّت خوابشان تسائُل و پرسش کنند تا به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی که در عبارات بعدی از متن اَلمیزان آمده است :حقیقت مطلب در رابطه با مسئله خوابشان و نیز سائر مطالب بر آنان آشکار شود (فَيَظهَرَ لَهُم حَقيقَةُ الأَمرِ).

** اَلوَرِقُ  : این کلمه به صورت های «وَرْق» ،«وِرْق» ،«وُرْق» ، «وَرِق» خوانده شده است و معانی آن عبارتند از : دِرهَم - دَراهِم - پول- پول فلزی - سِکَّه -سِکَّه دِرهَم - سِکّه نقره ای . شِمشِ نقره . مرحوم شیخ طَبَرسی(اَمینُ الأِسلام) در تفسیر مَجمَعُ البَیان و مرحوم راغب اصفهانی در کتاب مفردات ، وَرِق را به معنای دَراهِم ذکر کرده اند  و در کتاب مِصباحُ المُنیر فَیُّومی «وَرِق» را به معنای سِکَّه اعم از مسکوک و غیر مسکوک بیان کرده است . حضرت آیت الله علامه عبدالله جوادی آملی در جلسه شانزدهم و هفدهم از تفسیر سوره کهف در باره کلمه «وَرِق» چنین می فرماید : «فَابْعَثُوا أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هذِهِ» آن روزها سخن از اوراق بهادار و اسكناس و اينها نبود هر چه بود سِكَّه بود . سِكَّه ، ساليان و قرنهاي مُتمادي قبل از اسلام بود ، مُنتها در صدر اسلام با همين شمش طلا و نقره معامله مي‌كردند تا به رهبري وجود مبارك امام باقر(سلام الله عليه) در عصر عُمَربن‌عَبدالعَزيز سِكّه زده شد . ساليان مُتمادي سِكّه رواج داشت بعد به صورت اسكناس و اوراق بهادار و اينها در آمد . سِكَّه قبلاً بود . قرون متمادي قبل از اسلام بود . وَرِق يعني يكي از اين سكّه‌هاي دِرهَمي . معلوم مي‌شود وَرِقي داشتند وَرِق البته برخي ها گفتند اعمّ از مسكوك و غير مسكوك است . سكّه‌هاي زده شده را مي‌گويند وَرِق ، شمش را هم مي‌گويند وَرِق . حالا آن روز اگر سكه نبود ، شمش بود نظير صدر اسلام .
* وَ هذَا التَّشبيهُ وَ جَعلُ التَّساؤُلِ غايَةََ لِلبَعثِ مَعَ ما تَقَدَّمَ مِن دُعائِهِم لَدَى وُرُودِ الكَهفِ وَ إِنامَتِهِم إِثرَ ذلِكَ ، يَدُلُّ عَلَى أَنَّهُم إِنَّما بُعِثُوا مِن نَومَتِهِم لِيَتَسَاءلُوا فَيَظهَرَ لَهُم حَقيقَةُ الأَمرِ ، وَ إِنَّما أُنيمُوا وَ لَبِثُوا فِي نَومَتِهِم دَهراََ لِيُبعَثُوا ، وَ قَد نَوَّمَهُمُ اللهُ إِثرَ دُعائِهِم وَ مَسأَلَتِهِم رَحمَةََ مِن عِندِ اللهِ وَ اهتِداءََ مُهَيَّأََ مِن أَمرِهِم . 

اين تشبيه مذکور (که همانگونه که اصحاب کهف را به قدرت خود و به جهت منظور و مقصودی خواباندیم همانطور هم بیدار می کنیم) و نیز تَسائُل و پرسش آنها از یکدیگر بعد از بیدار شدن  که به عنوان غایت و هدفِ بعث و بیدار کردن آنها قرار داده شده است و نیز با توجه و عنایت به دعائى كه در هنگام ورودشان به غار كردند و  مُتَعاقِب و به دنبال آن به خواب رفتند همه اینها خود دليل بر اين است كه اصحاب كهف براى اين از خواب بيدار شدند تا پس از پرسش و سؤال از يكديگر حقيقت امر بر آنان  روشن و ظاهر گردد . و اَساساََ غایت و هدف از اینکه  روزگاری طولانی و بیش از سه قرن (309 سال قمری) از طرف خدا خوابانده شدند و در خواب قرار گرفتند برای این بوده که مبعوث و بیدار شوند تا از یکدیگر در باره وضعیّت خوابشان تسائُل و پرسش کنند. و خداوند مُتعال هم به دنبال دعا و درخواستِ رحمت از درگاه پروردگارشان آن هنگام که در غار اقامت داشتند و عرضه داشته بودند : رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً .پروردگارا ما را از سوي خودت رحمتي خاص عطا کن. آیه 10 از سوره کهف ) و به دنبال دعایی که برای رفع مشکل و گرفتاری شان از پیشگاه الهی مسئلت کرده بودند و عرضه داشتند : «وَ هَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً . و راه نجاتي براي ما مُهَیّا و فراهم و آماده ساز.آیه 10 از سوره کهف) ، آنها را به خواب طولانی فرو برد و سپس بیدارشان فرمود تا از یکدیگر در باره حقیقت و شماره خوابشان سؤال کنند . و منظور از تَسائُل و پرسش از یکدیکر نیز صِرفا پرسش در باره مدت زمان خوابشان نبوده است بلکه بنابراینکه لام در «لِيَتَسَاءلُوا» برای غایت باشد ، غایتِ متوسِّط و میانی بَعث و بیدار کردن اصحاب کهف از خواب طولانی ، همین تسائُل بوده و این تسائُل هم برای غایتی دیگر که همان اِحصاءِ و شمارش مدت زمان خواب طولانی بوده است می باشد تا معلوم شود که از میان اصحاب کهف کدامیک از آنها بطور دقیق مدت زمان را احصاء و شمارش می کند  و روشن گردد که آن کسی که بطور دقیق احصاء می کند کسی است که در طول این مدت خواب ، همه مسائل و حقایق مربوطه را می داند و آگاه بوده است و از کمالات علمی و معنوی و معرفت توحیدی بالاتری برخوردار است و آنگاه همه این مراحل و پرسش و پاسخ ها و احصاء کردن ها نیز برای غایت بالاتر و مهم تری که همان مسئله توحید و معاد و امور تربیتی و مسئله ابتلاء و امتحان الهی بوده است ، می باشد. البته مرحوم علامه طباطبایی در جلد 13 از اَلمیزان صفحه 276 در ردّ نظر برخی از مفسرین(از قبیل شهابُ الدّین آلوسی) که گفته بودند : جمله «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» به عنوان «بعضُ الغایة» جایگزین غایات دیگر است ، فرمود که  این تفسیر ، تکلُّفِ آشکار و بدون دلیل سخن گفتن است  و بعلاوه شاهد و دلیلی از لفظ و عبارتِ این آیه شریفه برای این ادّعا وجود ندارد و جمله «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» غایت برای «تَسائُل» است نه اینکه بیانگر غایاتِ دیگر هم باشد ولی باید توجه داشت که این سخن علامه نیز خالی از اشکال نیست زیرا که منعی وجود ندارد که جمله «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» بیانگر سائر غایات و آثار باشد و از کلام خود علامه در عبارات قبلی و بعدی نیز فهمیده می شود که «تَسائُل» نمی تواند غایتِ منحصر برای بعث و بیدار شدن اصحاب کهف باشد . مثلا مرحوم علامه طباطبایی در جلد 13 صفحه 276 از اَلمیزان چنین فرمودند : وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ » غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . اَلکَهف . اَلآیَة 12.» یعنی از مطالب گذشته ظاهر و روشن شد که قول خداوند مُتعال در آیه 19 از سوره کهف که فرمود : «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ»  این جمله ، غایت برای بعث و بیدار کردن یا بیدار شدن اصحاب کهف می باشد و به عبارت دیگر هدف و غایتِ بیدار کردن اصحاب کهف برای آن بود : تا از يکديگر در باره وضعیت و چگونگی و مدّت زمانِ خوابشان از یکدیگر سؤال کنند . و لام در «يَتَسَاءلُوا» برای تعلیلِ غایت است و غایت را می رساند . و اين غايت نیز با غايتى كه در آیه 12 از سوره کهف :  «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً .» آمده بود منطبق می باشد  و انطباقش به این صورت است که آیه «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ...» در واقع غایت برای جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» است . پس مسئله انطباقی که مرحوم علامه در این عبارت مطرح می کند نشان می دهد که «تَسائُل» نمی تواند غایت منحصر برای بعث باشد .
تذکر :  به نظر می رسد که این عبارت (وَ اهتِداءََ مُهَيَّأََ مِن أَمرِهِم) که در متن اَلمیزان در جلد13 ص275 آمده است  در رساندن منظور و مقصود ،خیلی مناسب و جالب نیست و بهتر است که کلمه «مُهَيَّأََ» حذف شود . اگر چه منظور مرحوم علامه اشاره به دعای اصحاب کهف در آیه 12 از سوره کهف می باشد . آنها وقتی که وارد غار شدند و همه راه ها را بر خود بسته دیدند و در تنگناه شدید قرار گرفتند و مورد تعقیب و تهدید همه جانبه بودند لذا برای رهایی از مشکلات و گرفتاریهای شدیدی که پیش رو داشتند به درگاه الهی عرضه داشتند : «وَ هَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً . و راه خلاصی و نجاتي براي ما مُهَیّا و فراهم و آماده ساز.آیه 10 از سوره کهف)

* فَقَد كانَ أَزعَجَهُم اِستِيلاءُ الكُفرِ عَلَى مُجتَمَعِهِم وَ ظُهُورُ الباطِلِ وَ إِحاطَةُ القَهرِ وَ الجَبرِ وَ هَجَمَ عَلَيهِمُ اليَأسُ وَ القُنُوطُ مِن ظُهُورِ كَلِمَةِ الحَقِّ وَ حُرِّيَّةِ أَهلِ الدّينِ فِي دِينِهِم فَاستَطالُوا لَبثَ الباطِلِ فِي الأَرضِ وَ ظُهُورَهُ عَلَى الحَقِّ [ أَوْ ] کَالَّذي مَرَّ عَلي‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلي‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّي يُحْيي‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ .    [ متن عربی اَلمیزان جلد 13 ص275 ]

پس به تحقیق که سیطره و اِستیلاء کُفر و ظهور و غلبه ظاهری باطل و قهر و غلبه و چیرگی و احاطه و تسلُّط و جبر و زورگویی حکومتِ فاسدِ دقیانوسی بر جامعه و مردمِ آن زمان ، اصحاب کهف را به شدّت بی قرار و نگران کرده بود و عرصه را بر آنها تنگ کرده بود . و یأس و نومیدی شدید از ظهور و غلبه کلمه حقّ(توحید و یکتاپرستی) و نومیدی از حرّیّت و آزادی اهل دین در دینشان بر همه وجود آنها(اصحاب کهف) هجوم و یورش برده بود و به عبارت دیگر اصحاب کهف در عصر خود با توجه به حاکمیّت ظاهری اهلِ باطل و با ملاحظه فساد و ظلم و جنایت و اختناقی که از سوی حکومت فاسد و ظالم آن زمان جریان داشت ، از غلبه و پیروزی کلمه حقّ(توحید و یکتاپرستی) و حُرّیّت و آزادی دینداران در دینشان ، احساس یأس و نومیدی شدید می کردند و  درنگ و بقا و استمرار باطل و اهل آن در زمین و ظهور و غلبه آن بر حق را طولانی پنداشته بودند !! . حوصله‏ و طاقت اصحاب کهف از طول‏ كشيدن عمرِ و دورانِ باطل و نيامدن دوران ظهور و غلبه حق بسر آمده بود و نزدیک بود که در این باره دچار شکّ و شبهه و تردید شده شوند كه لطف الهی شامل حالشان گردید و بعد از آنكه وارد غار شدند از خداوند مُتعال درخواست رحمتى از ناحيه خودش و اِهتِدا و هدایتی جهت رهایی و خلاصی نسبت به امر و مشکل و گرفتاری خود نمودند كه  هر چه زودتر از اين دو دلى و سرگردانى و اضطراب و گرفتاری ها و نیز از  تهدیدها و تعقیب های قوم و حکومت فاسد زمانشان نجات يابند . خداوندِ سبحان نيز دعايشان را مُستجاب نمود و آنچه را که درخواست کرده بودند به آنها عنایت فرمود . قضیّه و ماجرای اصحاب کهف از این جهت نیز شبیه ماجرای آن شخصى است كه از دهی مخروبه و ویران که دیوارهای آن روی سقف ها فرو ریخته بود و اجساد و استخوان های اهل آن به هر سو پراکنده بود ، مى‏ گذشت و ناگهان اين سؤال به نظرش رسيد كه آيا خدا بار ديگر این مرده ها و این اجساد و استخوان ها را زنده مى‏ كند و آيا چنين چيزى ممكن است؟  در حالی که  شکّ و شُبهه و تردید فکر و ذهنش را مشغول کرده بود در همان حال خداوند متعال براى اينكه او را از آن سرگردانى و شکّ و تردید نجاتش دهد وی را براى صد سال ميراند و مجددا زنده ‏اش كرد تا حقیقت مطلب برای او روشن و آشکار گردد  . این قضیه در سوره بقره آیه 259 چنین آمده است :   [ أَوْ کَالَّذي مَرَّ عَلي‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلي‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّي يُحْيي‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلي‏ طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلي‏ حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَي الْعِظامِ کَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلي‏ کُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ. یا همانند کسی(یعنی عُزَیر از پیامبران بنی اسرائیل) که از کنار یک آبادی  ویران شده  عبور کرد ، در حالی که دیوارهای آن ، به روی سقفها فرو ریخته بود ، ( و اَجساد و استخوانهای اهل آن ، در هر سو پراکنده بود او با خود ) گفت: «چگونه خدا اینها را پس از مرگ ، زنده می کند؟!» ( در این هنگام ، ) خدا او را یکصد سال میراند سپس زنده کرد و به او گفت: «چقدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز یا بخشی از یک روز.» فرمود: «نه ، بلکه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود ( که همراه داشتی ، با گذشت سالها ) هیچ گونه تغییری نیافته است! ( خدایی که یک چنین مواد فاسدشدنی را در طول این مدت ، حفظ کرده ، بر همه چیز قادر است! ) ولی به اُلاغ خود نگاه کن ( که چگونه از هم متلاشی شده است! این زنده شدن تو پس از مرگ ، هم برای اطمینان خاطر توست ، و هم ) برای اینکه تو را نشانه ای برای مردم ( در مورد مَعاد و روز رستاخیز ) قرار دهیم. ( اکنون ) به استخوانهای مَرکَب سواری خود نگاه کن که چگونه آنها را برداشته ، به هم پیوند می دهیم  و گوشت بر آن می پوشانیم!» هنگامی که  این حقایق  بر او آشکار شد ، گفت: «می دانم خدا بر هر کاری توانا است».  سوره بقره آیه 259 .]

** زَعَجَ ، یَزعَجُ  زَعْجاً و اَزَعَجَهُ : بی قرار و نگرانش کرد - آشفته خاطرش کرد - پریشان و ناراحتش کرد - عرصه را بر او تنگ نمود - او را از جایش کَند و بیرون نمود - طردش کرد - او را راند - وادارش کرد .
** اَلزَّعَج : آشفتگی خاطر - ناآرامی - پریشانی - ناراحتى

* وَ بِالجُملَةِ [فِی الجُملَةِ] لَمّا غَلَبَت عَلَيهِم هذِهِ المَزعَمَةُ وَ استَيأَسُوا مِن زَوالِ غَلَبَةِ الباطِلِ أَنامَهُمُ اللهُ سِنينَ عَدَداََ ثُمَّ بَعَثَهُم لِيَتَسائَلُوا فَيُجيبُوا بِيَومِِ أَو بَعضِ يَومِِ ثُمَّ يَنكَشِفُ لَهُم تَحَوُّلُ الأَحوالِ وَ مُرورُ مِآتِِ مِنَ السِّنينَ عِندَ غَيرِهِم وَ هِيَ [عِندَهُم] بِنَظْرَةِِ أُخرى كَيَومِِ أَو بَعضِ يَومِِ . فَيَعلَمُوا أَنَّ طُولَ الزَّمانِ وَ قِصَرِهِ لَيسَ بِذاكَ الَّذي يُميتُ حَقاََ أَو يُحيِي باطِلاََ  .

کوتاه سخن اینکه ، وقتی که غلبه پیدا کرد بر اصحاب کهف این گمان و پندار كه ديگر حق ظاهر شدنى نيست و از ظهور و غلبه کلمه حقّ(توحید و یکتاپرستی) و حرّیّت و آزادی اهل دین در دینشان ، ناامید شده بودند  و از زَوال غلبه باطل احساس نومیدی کرده بودند ، خداوند مُتعال به حکمت بالغه خویش سالهاى مُتمادى و طولانی(309 سال قمری) به خوابشان بُرد و آن گاه بيدارشان كرد تا از يكديگر بپرسند  که چقدر خوابيده‏ اند ؟! ، يكى بگويد يك روز ، ديگرى بگويد پاره ‏اى و بخشی از يك روز ، آن گاه  به اطراف و  پيرامون خود بنگرند و ببينند که  اوضاع و احوال دنيا طور ديگرى شده است و كم كم بفهمند كه صدها سال است كه به خواب رفته ‏اند و اين چند صد سال كه «به نظر ديگران» چند صد سال بوده برای آنها يك روز و يا بعضى از يك روز به نظر می آمد .  آنگاه از این ماجرای خواب طولانی و بیداریشان بدانند و متوجه شوند كه :  أَنَّ طُولَ الزَّمانِ وَ قِصَرِهِ لَيسَ بِذاكَ الَّذي يُميتُ حَقاََ أَو يُحيِي باطِلاََ . طولانی بودن و یا کوتاه بودنِ زمان و دوران و  روزگار ( کفر و باطل) چنان نيست كه بتواند حقى را بميراند يا باطلى را زنده كند .
** بِالجُملَةِ  - فِی الجُملَةِ : کلمه «بِالجُملَةِ» با «فِی الجُملَةِ» از نظر معنا و مفهوم متفاوت هستند . «بِالجُملَةِ» به معنای «بطور کلّی» است ولی «فِی الجُملَةِ» به معنای «بطور خلاصه» می باشد .
** طافَ بِهِ الخِیالُ : خواب دید - رؤیا دید

* وَ إِنَّما هُوَ اللهُ سُبحانَهُ جَعَلَ ما عَلَى الأَرضِ زينَةََ لَها وَ جَذَبَ إِلَيهَا الإِنسانَ وَ أَجرَى فِيهَا الدُّهُورَ وَ الأَيّامَ «لِیَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاََ» [إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا . الکهف.اَلآیة 7 ] ،

و همانا خداوند سبحان آنچه که روی زمین هست زینت و زیور آن قرار داد و انسان ها را به سوی زینت های زمینی جذب کرد و به عبارت دیگر خداوند متعال بر اساس حکمت خویش ، میل و علاقه به متاع ها و زینت های زمینی و دنیایی را در دل های انسان ها قرار داد تا بتوانند از این راه در مدّت مقرَّری که برای هر یک از آنها در این دنیا تعیین شده به زندگی و معیشت خود ادامه دهند . خداوند قرنها و روزگارها را در دنیا  جريان داد تا آنان را بيازمايد كه كدامیک از آنها  نيكوكارترند ؟!! «لِیَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاََ» (این عبارت از آیه 7 از سوره کهف اِقتِباس شده است در آنجا که فرمود : إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا . ما آنچه را روى زمین است زینت آن قرار دادیم، تا آنها رابیازماییم که کدامینشان بهتر عمل می کنند.) . [ مرحوم علامه محمد حسین طباطبایی در جلد سیزدهم از تفسیر المیزان ص257  ذَیل آیه 7و 8 از سوره کهف در این باره  چنین فرمودند :وَ لَقَد أُتِىَ فِي الآيَتَينِ بِبَيانِِ عَجيبِِ فِي حَقيقَةِ حَياةِ الإِنسانِ الأَرضِيَّةِ وَ هُوَ أَنَّ النُّفُوسَ الإِنسانِيَّةَ - وَ هِيَ فِي أَصلِ جَوهَرِها عِلوِيَّةُُ شَريفَةُُ - ما كانَت لِتَميلَ إِلَى الأَرضِ وَ الحَياةِ عَلَيها وَ قَد قَدَّرَاللهُ أَن يَكُونَ كَمالُها وَ سَعادَتُهَا الخالِدَةُ بِالأِعتِقادِ الحَقِّ و َ العَمَلِ الصّالِحِ فَاحتالَتِ العِنايَةُ الأِلهِيَّةُ إِلى تَوقِيفِها مَوقِفَ الأِعتِقادِ وَ العَمَلِ وَ إِيصالِها إِلى مِحَكِّ التَّصفِيَةِ وَ التَّطهيرِ وَ إِسكانِهَا الأَرضَ إِلى أَجَلِِ مَعلُومِِ بِإِلقاءِ التَّعَلُّقِ وَ الأِرتِباطِ بَينَها وَ بَينَ ما عَلَى الأَرضِ مِن أَمتِعَةِ الحَياةِ مِن مالِِ وَ وَلَدِِ وَ جاهِِ وَ تَحبِيبِهِ إِلى قُلُوبِهِم فَكانَ ما عَلَى الأَرضِ وَ هُوَ جَميلُُ عِندَهُم  ، مَحبُوبُُ فِي أَنفُسِهِم ، زِينَةُُ لِلأَرضِ وَ حِليَةُُ تَتَحَلَى بِها لِكَونِهِ عَلَيها فَتَعَلَّقَت نُفُوسُهُم عَلَى الأَرضِ بِسَبَبِهِ وَ اطمَأَنَّت إِلَيها .  و به تحقیق در دو آیه هفتم و هشتم از سوره کهف بیان عجیب و شگفت انگیزی در باره حقیقتِ زندگی و حیاتِ زمینی و دُنیَوِی انسان آمده است و آن عبارت است از اینکه نُفُوس و ارواحِ انسانی که اصلِ جوهره و حقیقتشان ، آسمانی و مَلَکوتی و عَرشی و عِلوی و  پاک و شریف و گرانمایه و بلند قَدرند  هرگز مایل نبودند که میل به زمین و حیات دُنیوی و عالَمِ خاکی پیدا کنند ولى خداوندِ مُتَعال چنين تقدير و مقدَّر فرمود كه كمال و سعادتِ جاوید و همیشگی آنها از راه اعتقادِ به حق و عملِ صالح (در عالَم دنیا و در زمین) تأمين گردد . سپس عنایت و توجه و حکمت و تدبیر الهی براین قرار گرفت  و تقدیر خود را چنین اِحتِیال و تدبیر نمود و بکار بست که آن نفوس و ارواح انسانی را در مَوقِف و جایگاهِ کسبِ اعتقادِ حق و عملِ صالح در دنیا قرار دهد و آنها (نُفوسِ انسانی) را در دنیا به محک و بوته امتحان و آزمایش و تصفیه و تطهیر برساند و برای مدتی معلوم و مقدَّر در قالب های اندامِ دنیوی روی زمین اسکان دهد و خداوند این تصفیه و تطهیر و اِسکانشان را با اِلقاء عشق و علاقه و عُلقه بین آنها و بین آنچه که در زمین است از متاع ها و امکانات زندگی از مال و اولاد و مقام و منصب محقق و مقدَّر فرمود و محبت و دوستیِ «ما عَلی الأَرض» و آنچه که در زمین است را (جهتِ زندگی و ادامه حیات و کسب کمالاتِ معنوی) به دل های آنها انداخت .پس آنچه که در زمین است هم مایه زینت و حِلیه و آرایش و آراستگی زمین می باشد و هم برای آن نفوسِ انسانی که به تقدیر الهی به زمین آمده اند و برای مدتی زمینی شده اند  ، جمیل و زیبا و محبوب است و خودشان را که بر روی زمین هستند با آن زینت ها آراسته و مزیّن می کنند . پس به تقدیر و اِلقاءِ الهی ، نفوسِ انسان ها گه گریزان از زمین بودند ، به زمین و آنچه که در آن است عُلقه و علاقه و اُنس پیدا کردند و لذا زندگی زمینی و دنیایی را پذیرفتند و در آن اِسکان و سکونت و اطمینان و آرامش پیدا کردند . اين مطلبی که ذکر شد از آيه (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِينَةً لَهَا... آنچه که در زمين است ما آن ها را زينت زمين قرار داديم) استفاده می شود و زينت بودنِ امور دنیوی و ماديات و متاع های زندگی فرع بر آن است كه در دل انسان ها و در نظرشان محبوب باشند و به عبارت دیگر تا پیشاپیش اُمور دنیوی و مادیات و متاع های زندگی محبوب و مورد علاقه و وسیله سکونت و آرامش انسان ها نباشند ، زینت بودن آن ها برای زمین معنایی ندارد .  ]

* وَ لَيسَ لِلدُّنيا إِلّا أَن تَغُرَّ بِزِينَتِها طالِبِيها مِمَّن أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ . وَ هذِهِ حَقيقَةُُ لاتَزالُ لائِحَةََ لِلإِنسانِ ، كُلَّما اِنعَطَفَ عَلَى ما مَرَّت عَلَيهِ مِن أَيّامِهِ السّالِفَةِ وَ ما جَرَت عَلَيهِ مِنَ الحَوادِثِ حُلوُها وَ مُرُّها وَجَدَها كَطائِفِِ فِي نَومَةِِ أو سِنَةِِ فِي مِثلِ يَومِِ [ مِنَ الأَیّامِ ] غَيرَ أَنَّ سُكرَ الهَوَى وَ التَّلَهِّي بِلَهوِ الدُّنيا لايَدَعُهُ أَن يَنتَبِهَ لِلحَقِّ فَيَتَّبِعَهُ لكِنّ لِلهِ سُبحانَهُ عَلَى الإِنسانِ يَومُُ لايَشغَلُهُ عَن مُشاهَدَةِ هذِهِ الحَقيقَةِ ، «شاغِلُُ» مِن زِينَةِ الدُّنيا وَ زُخرُفِها وَ هُوَ يَومُ المَوتِ كَما عَن عَلِيِِّ (عَلَیهِِ السَّلامُ) : «اَلنَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا .» وَ يَومُُ آخَرُ وَ هُوَ يَومُُ يُطوَي فِيهِ بَِساطُ الدُّنيا وَ زِينَتُها وَ يُقضَي عَلَى العالَمِ الإِنسانِيِّ بِالبَيدِ وَ الأِنقِراضِ .

 و ماهیّت دنیا  جز اين نیست که با مَظاهر و ظواهر و زر و زیورها  و زینت ها و جلوه های گوناگون خود ، طالبان و جویندگانش را که به تعبیر قرآن کریم گرایش و دلبستگی زمینی دارند و به دنیا چسبیده و دل داده اند و پیروی از هوی و هَوَس دارند گول می زند و  می فریبد .[...وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَي الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ . و او به پستی گرایید ، و از هوای نفس پیروی کرد. سوره اعراف آیه 176 .] و اين حقيقت همیشه براى انسان روشن و واضح است که هر وقت به ایام گذشته از عمر خود  با فراز و فرودها و حوادثِ شیرین و تلخی که در پی داشته نظر می اندازد و توجه می کند در می یابد که همه این ایام عمر با حوادث تلخ و شیرین و فراز و فرودهایش همچون رؤیایی در خواب و یا چُرتش در یک روزی از روزها بوده است و به عبارت دیگر  گويى همه اینها يك رؤيایی بوده كه در خواب و چُرت خود در روزی از روزها ديده و مى ‏بيند . ولی مَستى هوى و هَوَس و بازی و سرگرمى با لهو و لَعِب و بازیچه های دنیا و  امور مادى فریبنده دنيوى نمى ‏گذارد که انسان متوجه حق گردد تا از آن پيروى كند . ولی براى خدا روزى است كه در آن روز هیچ شاغلی از شَواغِلِ دُنیَوِی و هیچ اشتغالی از اشتغالات و بازی ها و سرگرمی های آن و هیچ چیزی ديگر از امور و زر و زیورهای عالَمِ طبیعت ، آدمى را به خود سرگرم و مشغول نمی سازد و اين دنيا و زَرق و بَرق هایش آدمى را از مشاهده این حقیقت یعنی »دیدن حق» باز نمى ‏دارد و آن روز ، روز مرگ است . روزی که مرگ فرا رسد و برخی از حجاب ها بالأِجبار مُرتفَع شود آنگاه آدمی حقیقت و یا حقایق انکار ناپذیری را مشاهده خواهد نمود همچنانكه از على (عَلَیهِِ السَّلامُ) در این باره نقل شده است كه فرمود  : اَلنَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا . مردم در خوابند و هنگامی که بمیرند تازه بیدار می شوند و از حقایق نادیده باخبر می گردند . (بِحارُ الأَنوار جلد4 ص43 . حدیث 18. - مَجموعه وَرّام بن اَبِی فِراس نَخَعی حِلّی که همان «تَنبیهُ الخَواطِرِ وَ نُزهَةُ النَّواظِرِ» است.  ج1 ص150-»)  . و روز ديگرى (که همان روز قیامت است) نيز خواهد آمد كه  در آن روز بساط و طومار دنيا و زینت هایش  بَر‏چيده می شود  و  و قضاء و حُکم حتمی الهی برای نابودی و انقراضِ جوامع بشری و عالَم انسانی محقَّق خواهد شد  و دیگر هیچ بشری و هیچ موجودی روی زمین باقی نمی ماند.

شعر :
عاقلا از مرگ تا کی غافلی

تا به کی بر عَیش دنیا مایلی

گوش دل بُگشا و بشنو این کلام

از لِسان حق که «اَلنّاسُ نِیام»

باید از این خواب خوش بیدار شد

سوی منزل با رفیقان یار شد
نیستی تا کی به فکر این سفر

کاین سفر دارد بسی خوف و خَطَر
عمر اگر چون نوح طولانی کنی

خویش را مَحبوس و زندانی کنی
گر خوری چون خِضر آب زندگی

 تا قیامت گر کنی پایندگی
گر به چرخ چارُمین بالا شوی

همدم خورشید چون عیسی شوی
عاقبت زهر اَجَل خواهی چشید

دست از این زندگی باید کشید
گر سلیمانی و گر اسکندری 

چون اَجَل آید ز موری کمتری
*******************

شعر :

کاروانِ زندگی منزل به منزل می رود

چیست تقدیر الهی ، عاقبت مرگ است مرگ

صحبت ما و مَنَت گوش فلک کر می کند

در دمِ آخِر نه آهی ، عاقبت مرگ است مرگ

یُونُسی در بطن ماهی یا که یُوسف بس عزیز

گر به زندان یا به چاهی، عاقبت مرگ است مرگ

ور سُلَیمان حِشمتی یا مور در مُلکِ خدا

گر بخواهی یا نخواهی عاقبت مرگ است مرگ

هر نَفَس از سینه خیزد هست دَقُّ البابِ  مرگ

نوبتت شام و صَباحی ، عاقبت مرگ است مرگ

هر که هستی هرچه هستی نکته ای آموزَمَت

نیست غیر از مرگ راهی عاقبت مرگ است مرگ

   (شعر از مهدی روحانی کاشمری)

*** وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ » غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . الکَهف . اَلآیَة 12.». وَ ذَكَرَ بَعضُهُم : أَنَّهُ بَعضُ الغايَةِ وُضِعَ مَوضِعَها لِاستِتباعِهِ لِسائِرِ آثارِ البَعثِ كَأَنَّهُ قيلَ لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم وَ يَنجَرُّ ذلِكَ إِلَى ظُهُورِ أَمرِهِم وَ انكِشافِ الآيَةِ وَ ظُهُورِ القُدرَةِ وَ هذا مَعَ عَدَمِ شاهِدِِ عَلَيهِ مِن جِهَةِ اللَّفظِ ، تَكَلُّفُُ ظاهِرُُ . وَ ذَكَرَ آخَرُونَ : أَنَّ اللّامَ فِي قَولِهِ : «لِيَتَسَاءلُوا » لِلعاقِبَةِ دُونَ الغايَةِ اِستِبعاداََ لِأَن يَكُونَ التَّساؤُلُ وَ هُوَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ لِلبَعثِ وَ هُوَ آيَةُُ عَظيمَةُُ ، وَ فِيهِ أَنَّ جَعلَ اللّامَ لِلعاقِبَةِ لا يُجدِي نَفعاََ فِي دَفعِ مَا استَبعَدَهُ إِذ كَما لايَنبَغِي أَن يُجعَلَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ مَطلُوبَةََ لِأمرِِ خَطيرِِ وَ آيَةِِ عَظيمَةِِ كَذلِكَ لايَحسُنُ ذِكرُ شَئِِ يَسيرِِ عاقِبَةََ لِأمرِِ ذِي بالِِ وَ آيَةِِ عَجيبَةِِ مُدهِشَةِِ ، عَلَى أَنَّكَ عَرَفتَ صِحَّةَ كَونِ التَّساؤُلِ عِلَّةََ غائِيَّةََ لِلبَعثِ آنِفاََ . وَ قَولُهُ : «قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ» دَليلُُ عَلَى أَنَّ السّائِلَ عَن لَبثِهِم كانَ واحِداََ مِنهُم خاطَبَ الباقِينَ وَ سَأَلَهُم عَن مُدَّةِ لَبثِهِم فِي الكَهفِ نائِمِينَ وَ كَأَنَّ السّائِلَ اِستَشعَرَ طُولاََ فِي لَبثِهِم مِمّا وَجَدَهُ مِن لَوثَةِ النَّومِ الثَّقيلِ بَعدَ التَّيَقُّظِ فَقالَ : «كَمْ لَبِثْتُمْ» ؟. وَ قَولُهُ : قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» تَرَدَّدُوا فِي جَوابِهِم بَينَ اليَومِ وَ بَعضِ اليَومِ وَ كَأَنَّهُم بَنَوا اَلجَوابَ عَلَى ما شاهَدُوا مِن تَغَيُّرِ مَحَلِّ وُقُوعِ الشَّمسِ كَأَن أَخَذُوا فِي النَّومِ أَوائِلَ النَّهارِ وَ انتَبَهُوا فِي أَواسِطِهِ أَو أَواخِرِهِ ثُمَّ شَكُّوا فِي مُرُورِ اللَّيلِ عَلَيهِم فَيَكُونُ مَكثُهُم يَوماََ وَ عَدَمِ مُرُورِهِ فَيَكُونُ بَعضَ يَومِِ فَأَجابُوا بِالتَّرديدِ بَينَ يَومِِ وَ بَعضِ يَومِِ وَ هُوَ عَلَى أَيِّ حالِِ جَوابُُ واحِدُُ. وَ قَولُ بَعضِهِم : إِنَّ التَّرديدَ عَلَى هذا يَجِبُ أَن يَكُونَ بَينَ «بَعضِ يَومِِ» وَ «يَومِِ وَ بَعضِِ» لا بَينَ يَومِِ وَ بَعضِ يَومِِ فَالوَجهُ أَن يَكُونَ «أَو» لِلتَّفصيلِ لا لِلتَّرديدِ وَ المَعنَى قال بَعضُهُم: «لَبِثْنا يَوْماً» وَ قالَ بَعضُُ آخَرُ : لَبِثْنا  بَعْضَ يَوْمٍ. لا يُلتَفَتُ إِلَيهِ أَمّا أَوَّلاََ فَلِأَنَّ هذَا المَعنَى لايُتَلَقَّى مِن سِياقِ مِثلِ قَولِهِ : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» اَلبَتَّةَ وَ قَد أَجابَ بِمِثلِهِ شَخصُُ واحِدُُ بِعَينِهِ  ،  قالَ تَعالَى: «قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»: اَلبَقَرَة: 259. وَ أَمّا ثانِياََ فَلِأَنَّ قَولَهُم: «لَبِثْنا يَوْماً» إِنَّما أَخَذُوهُ عَمَّا اِستَدَلُّوا بِهِ مِنَ الأُمُورِ المَشهُودَةِ لَهُم لِجَلالَةِ قَدرِهِم عَنِ التَّحَكُّم وَ التَّهَوُّسِ وَ المُجازَفَةِ وَ الأُمُورُ الخارِجِيَّةُ الَّتِي يَستَدِلُّ بِهَا الإِنسانُ وَ خاصَّةََ مَن نامَ ثُمَّ اِنتَبَهَ ، مِن شَمسِِ وَ ظِلِِّ وَ نُورِِ وَ ظُلمَةِِ وَ نَحوِ ذلِكَ لاتُشَخِّصُ مِقدارَ اليَومِ التّامِّ مِن غَيرِ زِيادَةِِ وَ نَقيصَةِِ سَواءُُ فِي ذلِكَ «اَلتَّرديدُ وَ التَّفصيلُ» فَالمُرادُ بِاليَوم ِ عَلَى أَيِّ حالِِ ما يَزيدُ عَلىَ لَيلَةِِ بِنَهارِها بَعضَ الزِّيادَةِ وَ هُوَ اِستِعمالُُ شائِعُُ .

* وَ قَولُهُ تَعالَى: «قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ . اَلکَهف. اَلآیَة 19.» أَي : قالَ بَعضُُ آخَرُ مِنهُم رَدَّاََ عَلَى القائِلينَ «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» : «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» وَ لَو لَم يَكُن رَدّا ََ لَقالُوا «رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» . وَ بِذلِكَ يَظهَرُ أَنَّ إِحالَةَ العِلمِ إِلَى اللهِ تَعالَى فِي قَولِهِم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ» لَيسَ لِمُجَرَّدِ مُراعاةِ حُسنِ الأَدَبِ كَما قِيلَ بَل لِبَيانِ حَقيقَةِِ مِن حَقائِقِ مَعارِفِ التَّوحيدِ وَ هِيَ أَنَّ العِلمَ بِحَقيقَةِ مَعنَى الكَلِمَةِ لَيسَ إِلّا لِلهِ سُبحانَهُ فَأِنَّ الإِنسانَ مَحجُوبُُ عَمّا وَراءَ نَفسِهِ لايَملِكُ بِأِذنِ اللهِ إِلّا نَفسَهُ وَ لايُحيطُ إِلّا بِها وَ إِنَّما يَحصُلُ لَهُ مِنَ العِلمِ بِما هُوَ خارِجُُ عَن نَفسِهِ ما دَلَّت عَلَيهِ الأَماراتُ الخارِجِيَّةُ وَ بِمِقدارِ ما يَنكَشِفُ بِها وَ أَمَّا الإِحاطَةُ بِعَينِ الأَشياءِ وَ نَفسِ الحَوادِثِ وَ هُوَ العِلمُ حَقيقَةََ فَإِنَّما هُوَ لِلهِ سُبحانَهُ اَلمُحيطِ بِكُلِّ شَئیِِ ، اَلشَّهيدِ عَلَى كُلِّ شَئیِِ وَ الآياتُ الدّالَّةُ عَلَى هذِهِ الحَقيقَةِ لاتُحصَى . فَلَيسَ لِلمُوَحِّدِ العارِفِ بِمَقامِ رَبِّهِ إِلّا أَن يُسَلِّمَ الأَمرَ لَهُ وَ يَنسِبُ العِلمَ إِلَيهِ وَ لايُسنِدُ إِلَى نَفسِهِ شَيئاََ مِنَ الكَمالِ كَالعِلمِ وَ القُدرَةِ إِلّا مَا اضطُرَّ إِلَيهِ فَيَبدَأُ بِرَبِّهِ فَيَنسِبُ إِلَيهِ حَقيقَةَ الكَمالِ ثُمَّ لِنَفسِهِ ما مَلَّكَهُ اللهُ إِيّاهُ وَ أَذِنَ لَهُ فِيهِ كَما قالَ : «عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ»: اَلعَلَق: 5. وَ قالَ : «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا»: اَلبَقَرَة: 32. إِلَى آياتِِ أُخرَی كَثيرَةِِ. وَ يَظهَرُ بِذلِكَ أَنَّ القائِلينَ مِنهُم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» كانُوا أَعلَى كَعباََ فِي مَقامِ المَعرِفَةِ مِنَ القائِلينَ  «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» وَ لَم يُريدُوا بِقَولِهِم هذا مُجَرَّدَ إِظهارِ الأَدَبِ وَ إِلّا لَقالُوا : «رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» وَ لَم يَكُونُوا أَحَدَ الحِزبَينِ اللَّذَينِ أَشارَ سُبحانَهُ إِلَيهِما بِقَولِهِ فِيما سَبَقَ: «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً. اَلکَهف.اَلآیَة12.» فَإِنَّ إِظهارَ الأَدَبِ لايُسَمَّى قَولاََ وَ إِحصاءََ وَ لَا الآتِي بِهِ ذا قَولِِ وَ إِحصاءِِ. وَ الظّاهِرُ أَنَّ القائِلينَ مِنهُم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» غَيرُ القائِلينَ : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» فَإِنَّ السِّياقَ سِياقُ المُحاوَرَةِ وَ المُجاوَبَةِ كَما قِيلَ وَ لازِمُهُ كَونَ المُتَكَلِّمينَ ثانِياََ غَيرَ المُتَكَلِّمينَ أَوَّلاََ وَ لَو كانُوا هُمُ الأَوَّلينَ بِأَعيانِهِم لَكانَ مِن حَقِّ الكَلامِ أَن يُقالَ : «ثُمَّ قالُوا رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» بَدَلَ قَولِهِ : «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ » إِلَخ . وَ مِن هُنا يُستَفادُ أَنَّ القَومَ كانُوا سَبعَةََ أَو أَزيَدَ إِذ قَد وَقَعَ فِي حِكايَةِ مُحاوَرَتِهِم «قالَ» مَرَّةََ وَ «قالُوا» مَرَّتَينِ وَ أَقَلُّ الجَمعِ ثَلاثَةُُ فَقَد كانُوا لایَقِلُّ عَدَدُهُم مِن سَبعَةِِ .
* وَ قَولُهُ تَعالَى: «فَابْعَثُوا أَحَدَكُم بِوَرِقِكُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنظُرْ أَيُّهَا أَزْكَى طَعَاماً فَلْيَأْتِكُم بِرِزْقٍ مِّنْهُ . اَلکَهف.اَلآیَة 19.» مِن تَتِمَّةِ المُحاوَرَةِ وَ فِيهِ أَمرُُ أَو عَرضُُ لَهُم أَن يُرسِلُوا رَسُولاََ مِنهُم إِلَى المَدينَةِ لِيَشتَريَ لَهُم طَعاماََ يَتَغَذَُّونَ بِهِ وَ الضَّميرُ فِي « أَيُّهَا » راجِعُُ إِلَى المَدينَةِ وَ المُرادُ بِها أَهلُها مِنَ الكَسَبَةِ ، اِستِخداماََ . وَ زَكاءُ الطَّعامِ [ زَكاةُ الطَّعامِ ، اَلمُستفادَةُ مِن«أَزْكَى طَعَاماً» ] كَونُهُ طَيِّباََ وَ قَيلَ : كَونُهُ حَلالاََ وَ قِيلَ : كَونُهُ طاهِراََ وَ وُرُودُهُ بِصيغَةِ أَفعَلِ التَّفضيلِ «أَزْكَى طَعَاماً» لايَخلُو مِن إِشعارِِ بِالمَعنَى الأَوَّلِ . وَ الضَّميرُ فِي «مِنْهُ» لِلطَّعامِ اَلمَفهُومِ مِنَ الكَلامِ وَ قِيلَ : لِلأَزكَى طَعاماََ وَ «مِنْ» لِلأِبتِداءِ أَوِ التَّبعيضِ . أَي : لِيَأتِكُم مِن ذلِكَ الطَّعامِ الأَزكَى بِرِزقِِ تَرتَزِقُونَ بِهِ ، وَ َ قِيلَ : اَلضَّميرُ لِلوَرِقِ وَ «مِنْ» لِلبَدَلِیَّةِ وَ هُوَ بَعيدُُ لِأِحواجِهِ إِلَى تَقديرِ ضَميرِِ آخَرَ يَرجِعُ إِلَى [ کَلِمَةِ «الطََّعامِ» فِی ] الجُملَةِ السّابِقَةِ  [ فَلْيَنْظُرْ أَيُّها أَزْكى‏ طَعاماً ] وَ كَونِهِ ضميرَ التَّذكيرِ وَ قَد أُشيرَ إِلَى الوَرِقِ بِلَفظِ  التَّأنيثِ مِن قَبلُ  . وَ قَولُهُ تَعالَى : «وَ لْيَتَلَطَّفْ وَ لَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً. اَلکَهف.اَلآیَة.19.» اَلتَّلَطُّفُ : إِعمالُ اللُّطفِ و َ الرِّفقِ وَ إِظهارُهُ فَقَولُهُ : « وَ لَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً» عَطفُُ تَفسيرِيُُّ لَهُ وَ المُرادُ عَلَى ما يُعطِيهِ السِّياقُ : لِيَتَكَلَّفِ اللُّطفَ مَعَ أَهلِ المَدينَةِ فِي ذَهابِهِ وَ مَجيئِهِ وَ مُعامَلَتِهِ لَهُم كَي لايَقَعَ خُصُومَةُُ أَو مُنازَعَةُُ لِتُؤَدِّيَ إِلَى مَعرِفَتِهِم بِحالِكُم وَ إِشعارِهِم بِكُم وَ قِيلَ : اَلمَعنَى :  لِيَتَكَلَّفِ اللُّطفَ فِي المُعامَلَةِ وَ إِطلاقُ الكَلامِ يَدفَعُهُ .

                          [ متن عربی تفسیر اَلمیزان جلد 13 ص276 تا ص279 . ]

* وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ » غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . اَلکَهف . اَلآیَة 12.»

از مطالب گذشته ظاهر و روشن شد که قول خداوند مُتعال در آیه 19 از سوره کهف که فرمود : «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ»  این جمله ، غایت برای بعث و بیدار کردن اصحاب کهف می باشد و به عبارت دیگر هدف و غایتِ بیدار کردن اصحاب کهف برای آن بود : تا از يکديگر در باره وضعیت و چگونگی و مدّت زمانِ خوابشان از یکدیگر سؤال کنند . و لام در «يَتَسَاءلُوا» برای تعلیلِ غایت است و غایت را می رساند . و اين غايت نیز با غايتى كه در آیه 12 از سوره کهف :  «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً .» آمده بود منطبق می باشد و انطباقش به این صورت است که آیه «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ...» در واقع غایت برای جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» است و قبلا نیز بیان شد که منظور و مراد از تَسائُل و پرسش از یکدیکر  در آیه 19 از سوره کهف ، صِرفا پرسش و سؤال در باره مدت زمان خوابشان نبوده است بلکه بنابراینکه لام در «لِيَتَسَاءلُوا» برای غایت باشد ، غایتِ متوسِّط و میانی بَعث و بیدار کردن اصحاب کهف از خواب طولانی ،همین تسائُل و سؤال و جواب بوده و این تسائُل هم برای غایتی دیگر که همان اِحصاءِ و شمارش مدت زمان خواب طولانی(أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً) بوده است ، می باشد تا معلوم شود که از میان اصحاب کهف کدامیک از آنها بطور دقیق مدت زمان را اِحصاء می کند  و روشن گردد که آن کسی که بطور دقیق اِحصاء می کند کسی است که در طول این مدتِ خواب (309 سال قمری) ، همه مسائل و حقایق را می داند و آگاه بوده است و از کمالات بالاتری برخوردار است و آنگاه همه این مراحل و پرسش و پاسخ ها و احصاء کردن ها نیز برای غایتِ بالاتر و مهم تری که همان مَسئله توحید و مَعاد و امور تربیتی و مَسئله اِبتلاء و اِمتحان الهی بوده است ،  می باشد .

* وَ ذَكَرَ بَعضُهُم : أَنَّهُ بَعضُ الغايَةِ وُضِعَ مَوضِعَها لِاستِتباعِهِ لِسائِرِ آثارِ البَعثِ كَأَنَّهُ قيلَ «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» وَ يَنجَرُّ ذلِكَ إِلَى ظُهُورِ أَمرِهِم وَ انكِشافِ الآيَةِ وَ ظُهُورِ القُدرَةِ  وَ هذا  ، مَعَ عَدَمِ شاهِدِِ عَلَيهِ مِن جِهَةِ اللَّفظِ ، تَكَلُّفُُ ظاهِرُُ .

بعضى از مُفسِّرین [مثل سیّد مَحمود شَهابُ الدّین اَفَندی آلُوسی صاحب تفسیر «رُوحُ المَعانى در ج 15 ، ص 229 و تفسير فخر رازى، ج 21، ص 102.] گفته ‏اند : تسائُل در جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» به عنوان بَعضُ الغايَةِ و یکی از غایات است  که جایگزین سائر غایات و دیگر آثار بعث می باشد نه اینکه غایت منحصر تلقّی گردد و به عبارت دیگر جمله مورد بحث  یعنی:«لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» بعضى از غايت  بجاى سائرِ غايات قرار گرفته است يعنى مساله تسائُل و پُرسش از يكديگر ، غايتِ منحصر نمی باشد  بلكه غايت هاى ديگرى نيز هست  که خود به خود به دنبال این غايتِ مذکور (تَسائُل) مترتِّب می گردند . گویا در آیه 19 از سوره کهف ، جمله «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» برای این گفته شده و مطرح شده است تا «تسائُل بین اصحاب کهف» منجرّ به ظهور و آشکار شدن حقایق دیگری شود . مثلا از راه تسائُل و پرسش و پاسخ بین خود به این حقائق نیز پی ببرند : 1-  حقیقت مطلب برای آنها در رابطه با مسئله خوابشان آشکار و روشن شود و متوجه شوند که چقدر در خواب بوده اند. 2-  برای آنها روشن گردد که خواب طولانی آنها و بیدارشدن از آن خواب ، آیه ای از آیات الهی بوده است . 3-   قدرت و عظمتِ خداوند برای آنها ظهور بیشتری پیدا کند . 4- مَسئله توحید و مَعاد برای آنها بیشتر روشن گردد 5- از این ماجرای خواب طولانی و بیداریشان بدانند و متوجه شوند كه :  أَنَّ طُولَ الزَّمانِ وَ قِصَرِهِ لَيسَ بِذاكَ الَّذي يُميتُ حَقاََ أَو يُحيِي باطِلاََ(اَلمیزان ج13 ص275) . طولانی بودن و یا کوتاه بودنِ زمان و دوران و  روزگار ( کفر و باطل) چنان نيست كه بتواند حقى را بميراند يا باطلى را زنده كند . 6-  تَسائُل برای آن است تا معلوم شود که از میان اصحاب کهف کدامیک از آنها بطور دقیق مدت زمان را اِحصاء می کند  و روشن گردد که آن کسی که بطور دقیق اِحصاء می کند کسی است که در طول این مدتِ خواب (309 سال قمری) ، همه مسائل و حقایق را می داند و آگاه بوده است و از کمالات بالاتری برخوردار است ...  و ... . مرحوم علامه طباطبایی در ردّ این نظر( که «تسائُل» جایگزین سائر غایات است) می فرماید : این تفسیر ، تکلُّفِ آشکار و بدون دلیل سخن گفتن است و علاوه بر این از ظاهر لفظ آيه  شاهد و دليلى بر اين تفسير نیز وجود ندارد . ولی باید توجه داشت که این سخن علامه  خالی از اشکال نیست زیرا که منعی وجود ندارد که جمله «لِيَتَسائَلُوا بَينَهُم» بیانگر سائر غایات و آثار باشد و از کلام خود علامه در عبارات قبلی و بعدی نیز فهمیده می شود که «تَسائُل» نمی تواند غایتِ منحصر برای بعث و بیدار شدن اصحاب کهف باشد . مثلا مرحوم علامه طباطبایی در جلد 13 صفحه 276 از اَلمیزان چنین فرمودند : وَ قَد ظَهَرَ بِما تَقَدَّمَ أَنَّ قَولَهُ تَعالَى: «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ » غايَةُُ لِبَعثِهِم وَ اللّامُ لِتَعليلِ الغايَةِ وَ تَنطَبِقُ عَلَى ما مَرَّ مِنَ الغايَةِ فِي قَولِهِ : «ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً» . اَلکَهف . اَلآیَة 12.» یعنی از مطالب گذشته ظاهر و روشن شد که قول خداوند مُتعال در آیه 19 از سوره کهف که فرمود : «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ»  این جمله ، غایت برای بعث و بیدار کردن یا بیدار شدن اصحاب کهف می باشد و به عبارت دیگر هدف و غایتِ بیدار کردن اصحاب کهف برای آن بود : تا از يکديگر در باره وضعیت و چگونگی و مدّت زمانِ خوابشان از یکدیگر سؤال کنند . و لام در «يَتَسَاءلُوا» برای تعلیلِ غایت است و غایت را می رساند . و اين غايت نیز با غايتى كه در آیه 12 از سوره کهف :  «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً .» آمده بود منطبق می باشد  و انطباقش به این صورت است که آیه «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ...» در واقع غایت برای جمله «لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ» است . پس در اینجا ملاحظه می شود  مسئله انطباقی که مرحوم علامه در این عبارت مطرح می کند نشان می دهد که «تَسائُل» نمی تواند غایت منحصر برای بعث باشد بلکه می تواند بیانگر غایات و آثار دیگر نیز باشد  .

* وَ ذَكَرَ آخَرُونَ : أَنَّ اللّامَ فِي قَولِهِ : «لِيَتَسَاءلُوا » لِلعاقِبَةِ دُونَ الغايَةِ اِستِبعاداََ لِأَن يَكُونَ التَّساؤُلُ وَ هُوَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ لِلبَعثِ وَ هُوَ آيَةُُ عَظيمَةُُ ، وَ فِيهِ أَنَّ جَعلَ اللّامَ لِلعاقِبَةِ لا يُجدِي «نَفعاََ» فِي دَفعِ مَا استَبعَدَهُ إِذ كَما لايَنبَغِي أَن يُجعَلَ أَمرُُ هَيِّنُُ ، غايَةََ مَطلُوبَةََ لِأمرِِ خَطيرِِ وَ آيَةِِ عَظيمَةِِ ، كَذلِكَ لايَحسُنُ ذِكرُ شَئِِ يَسيرِِ عاقِبَةََ لِأمرِِ ذِي بالِِ وَ آيَةِِ عَجيبَةِِ مُدهِشَةِِ ، عَلَى أَنَّكَ عَرَفتَ صِحَّةَ كَونِ التَّساؤُلِ عِلَّةََ غائِيَّةََ لِلبَعثِ آنِفاََ

بعضى ديگر از مفسِّرین ذکر کرده اند که  لام در جمله «لِيَتَسَاءلُوا» لام عاقبت و نتیجه است  نه لام غايت  و هدف . به این معنا که «تَسائُل» نتیجه طبیعی و قهریِ بیدار شدن و یا بیدار کردن از خواب طولانی اصحاب کهف بوده است نه اینکه بعث و بیدار کردن اصحاب آنها به قصد و به منظور تَسائُل و سؤال از یکدیگر باشد ، چون اِستبعاد كرده ‏اند و بعید دانسته اند از اينكه تَسائُل و پرسش و پاسخ از یکدیگر كه يك مساله آسان و عادی و ساده و  پيش پا افتاده است هدف و غایت از بعث و بیدارکردن یا بیدار شدن اصحاب كهف بوده باشد در حالی که اصل قصّه و ماجرای اصحاب کهف و جریان بیدار شدن آنها بعد از خواب طولانی (309 سال قمری) یکی از آیات و معجزاتِ بزرگ و عظیم الهی است .  در این مطلبی که برخی از مفسرین ذکر کردند که لامِ در «لِيَتَسَاءلُوا» برای عاقبت است نه غایت ، ایراد و اشکال وجود دارد . اشکالش این است که قرار دادن لام برای عاقبت ، نفعی در نفی آنچه که از آن استبعاد کرده اند ندارد و به عبارت دیگر به فرض كه لامِ در«لِيَتَسَاءلُوا» لامِ عاقبت باشد نه لامِ غایت باز هم استبعاد به حال خود باقى است زیرا همانطور كه شایسته نیست يك چیز ساده و آسان و پيش پا افتاده ، هدف و غایتِ از یک امر خطیر همانند جریان خواب و بیدارشدن اصحاب کهف که از آیات  و معجزات عظیم و بزرگ و شگفت انگیز و دهشتناک و وحشتناک الهی است ،  باشد  همچنین نیکو و شایسته نیست که یک مسئله ساده و عادی و پیش پا افتاده ، عاقبت و نتیجه برای چنین امر مهم و عظیمی قرار داده شود . علاوه بر این شما  آنِفاََ و به تازگی و چند سطر و نیز چند صفحه پیش صحّت و صحیح بودن «تَسائُل» به عنوان علت غائی براى ماجرای بعث و بیدارشدن اصحاب كهف را به خوبی دانستید و فهمیدید که اگر لامِ در جمله «لِيَتَسَاءلُوا» برای غایت باشد هيچ استبعاد و بُعدی و اشکالی نداشته و ندارد .

** توضیحی در باره لام غایت و لام عاقبت : کلمه و حرف «لِ» به معنای «برای» است . در کتاب «مُغنِی اللَّبیب» از جَمالُ الدّین اِبن هِشام انصاری در باب اوّل ص 275 برای لامِ جارَّه «لِ» 22 معنی ذکر کرده است که از میان این معانی با فروعاتی که دارد ذکری از لامِ غایت نشده است در حالی که یکی از معانی لام ، غایت می باشد ولی از لامِ عاقبت که به آن «لامُ الصَّیرُورَة» و یا «لامُ المَآل» می گویند یاد شده است .  در کتاب «مُغنِی اللَّبیب»  باب اوّل ص282 در باره لامِ عاقبت چنین آمده است : اَلسّابِعُ عَشَرَ : اَلصَّیرُورَةُ وَ تُسَمَّی لامَ العاقِبَةِ وَ لامَ المَآلِ ، نَحوُ :  فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً . سوره قَصَص آیه 8 . هفدهمین معنای لام ، معنای صیرورت  و منتهی شدن و گردیدن و شدن است که به آن لام عاقبت و نتیجه و لامُ المآل و سرانجام می گویند .

لام غایت یا هدف در جایی و در موردی بکار می رود و استعمال می شود که آن چیز ، مورد نظر و مورد توجه و قصد و نیّت  و هدف باشد  و به عبارت دیگر مقصود و منظور نظر و مطلوب و محبوب باشد . مثل : «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ .  این کتابی است که بر تو نازل کردیم ، تا مردم را از تاریکیهای شرک و ظلم و جهل ، به سوی روشنایی (ایمان و عدل و آگاهی ، ) بفرمان پروردگارشان در آوری» . لام در«لِتُخْرِجَ النَّاسَ» در این آیه شریفه برای غایت است نه عاقبت  یعنی هدایت مردم و انسان ها مطلوب و محبوب خداوند است ولی لامِ عاقبت در جایی بکار می رود که آن چیز از اول مورد نظر و قصد و هدف نیست بلکه خود بخود و قهرا به دنبال کار و عمل حاصل می شود و به اصطلاح نتیجه و عاقبت عمل است  . مثل : فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً .( هنگامی که مادرِ موسی بفرمان خدا او را به دریا افکند ) خاندان فرعون او را از آب گرفتند ، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد! . سوره قَصَص آیه 8 . لامِ در «لِيَکُونَ» برای عاقبت است نه غایت  .  در اینجا هدف و قصد  فرعون و فرعونیان این نبود که  موسی «ع» را از آب بگیرند تا مایه حُزن و  ناراحتی و غم و اندوه آنان گردد بلکه نتیجه طبیعی و قهری این عمل چنین است که سبب ناخوشایندی و ناراحتی  آنها می شود . مثال دیگر برای لام عاقبت : وَ کَذلِکَ جَعَلْنا في‏ کُلِّ قَرْيَةٍ أَکابِرَ مُجْرِميها لِيَمْکُرُوا فيها وَ ما يَمْکُرُونَ إِلاَّ بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ . و ( نیز ) این گونه در هر شهر و آبادی ، بزرگان گنهکاری قرار دادیم ( افرادی که همه گونه قدرت در اختیارشان گذاردیم اما آنها سوء استفاده کرده ، و راه خطا پیش گرفتند ) و سرانجام کارشان این شد که به مکر ( و فریب مردم ) پرداختند ولی تنها خودشان را فریب می دهند و نمی فهمند . سوره اَنعام آیه 123 .لامِ در «لِيَمْکُرُوا فيها» برای عاقبت است نه غایت  یعنی سرانجام و عاقبت و نتیجه کارها و اعمالشان نیرنگ و مکر است .

* وَ قَولُهُ : «قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ. اَلکَهف. الآیَة19.» دَليلُُ عَلَى أَنَّ السّائِلَ عَن لَبثِهِم كانَ واحِداََ مِنهُم خاطَبَ الباقِينَ وَ سَأَلَهُم عَن مُدَّةِ لَبثِهِم فِي الكَهفِ نائِمِينَ وَ كَأَنَّ السّائِلَ اِستَشعَرَ طُولاََ فِي لَبثِهِم مِمّا وَجَدَهُ مِن لَوثَةِ النَّومِ الثَّقيلِ بَعدَ التَّيَقُّظِ فَقالَ : «كَمْ لَبِثْتُمْ»؟. وَ قَولُهُ : قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» تَرَدَّدُوا فِي جَوابِهِم بَينَ اليَومِ وَ بَعضِ اليَومِ وَ كَأَنَّهُم بَنَوا اَلجَوابَ عَلَى ما شاهَدُوا مِن تَغَيُّرِ مَحَلِّ وُقُوعِ الشَّمسِ كَأَن أَخَذُوا فِي النَّومِ أَوائِلَ النَّهارِ وَ انتَبَهُوا فِي أَواسِطِهِ أَو أَواخِرِهِ ثُمَّ شَكُّوا فِي مُرُورِ اللَّيلِ عَلَيهِم فَيَكُونُ مَكثُهُم يَوماََ وَ عَدَمِ مُرُورِهِ فَيَكُونُ بَعضَ يَومِِ فَأَجابُوا بِالتَّرديدِ بَينَ يَومِِ وَ بَعضِ يَومِِ وَ هُوَ عَلَى أَيِّ حالِِ جَوابُُ واحِدُُ. وَ قَولُ بَعضِهِم : إِنَّ التَّرديدَ عَلَى هذا يَجِبُ أَن يَكُونَ بَينَ «بَعضِ يَومِِ» وَ «يَومِِ وَ بَعضِِ» لا بَينَ يَومِِ وَ بَعضِ يَومِِ فَالوَجهُ أَن يَكُونَ «أَو» لِلتَّفصيلِ لا لِلتَّرديدِ وَ المَعنَى قال بَعضُهُم: «لَبِثْنا يَوْماً» وَ قالَ بَعضُُ آخَرُ : لَبِثْنا  بَعْضَ يَوْمٍ. لا يُلتَفَتُ إِلَيهِ أَمّا أَوَّلاََ فَلِأَنَّ هذَا المَعنَى لايُتَلَقَّى مِن سِياقِ مِثلِ قَولِهِ : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» اَلبَتَّةَ وَ قَد أَجابَ بِمِثلِهِ شَخصُُ واحِدُُ بِعَينِهِ  ،  قالَ تَعالَى: «قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»: اَلبَقَرَة: 259. وَ أَمّا ثانِياََ فَلِأَنَّ قَولَهُم: «لَبِثْنا يَوْماً» إِنَّما أَخَذُوهُ عَمَّا اِستَدَلُّوا بِهِ مِنَ الأُمُورِ المَشهُودَةِ لَهُم لِجَلالَةِ قَدرِهِم عَنِ التَّحَكُّم وَ التَّهَوُّسِ وَ المُجازَفَةِ وَ الأُمُورُ الخارِجِيَّةُ الَّتِي يَستَدِلُّ بِهَا الإِنسانُ وَ خاصَّةََ مَن نامَ ثُمَّ اِنتَبَهَ ، مِن شَمسِِ وَ ظِلِِّ وَ نُورِِ وَ ظُلمَةِِ وَ نَحوِ ذلِكَ لاتُشَخِّصُ مِقدارَ اليَومِ التّامِّ مِن غَيرِ زِيادَةِِ وَ نَقيصَةِِ سَواءُُ فِي ذلِكَ [فِی قَولِهِم : لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ] «اَلتَّرديدُ وَ التَّفصيلُ» فَالمُرادُ بِاليَوم ِ عَلَى أَيِّ حالِِ ما يَزيدُ عَلىَ لَيلَةِِ بِنَهارِها بَعضَ الزِّيادَةِ وَ هُوَ اِستِعمالُُ شائِعُُ .

این جمله از آیه 19 از سوره کهف که فرمود : «قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ» دليل و بیانگر آن است که سؤال کننده که از مدّت زمان خواب و درنگ آنها (اصحاب کهف) در غار سؤال می کند ، در واقع خودش یکی از آنها بوده که بقیّه و دیگران را مخاطب قرار داده و از آنها در باره مدّت زمان خوابشان سؤال کرده است که : «كَمْ لَبِثْتُمْ؟!» : چه مدت در غار خوابیده اید ؟! و گويا سائل و سؤال کننده ، طولانى بودن مدّت مَكث و خواب را از آن لَوثَه و ناخوشایندی و كسالتى  كه معمولا بعد از بیداری از خوابهاى طولانى و سنگین به آدمى دست مى ‏دهد در خود اِستِشعار و درک و احساس کرده است  لذا حدّ اقلّ به شك افتاده و از سائر همراهان خود پرسيده است که : «كَمْ لَبِثْتُمْ» : چقدر در غار درنگ کردید و خوابیدید ؟!! . و دیگران در پاسخ به این سؤال با تردید جواب دادند و  گفتند: «قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»: گفتند يك روز يا بعضى از يك روز در خواب بودیم ،

و گويا مبنای پاسخ آنها بر این اساس  بوده  که دیدند محلّ و مکان واقع شدن خورشید در آسمان از آن لحظه ای که وارد غار شدند و  به خواب رفته بودند تغيير كرده است . مثل اینکه شروعِ خوابشان اوائل روز (فرضاََ ساعت شش صبح) بوده است و  وقتى بيدار شدند ديدند آفتاب و خورشید در اواسط  روز(12 ظهر) و يا اواخر آن(شش عصر و نزدیکی های غروب) است ، آنگاه شك كردند که آیا در حین خواب ، شبی هم بر آنها گذشته است تا در نتيجه خوابشان «يك روز» طول كشيده باشد و يا  اینکه چنين نبوده است  و در نتيجه «نیمی از  روز» را در خواب بوده‏ اند . روی این جهت در پاسخ به پرسشِ آن سائل با تردید و شک جواب دادند و گفتند : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» : يك روز یا نیمی از یک روز در خواب بودیم . و به هر حال با توضیحاتی که داده شد معلوم می شود جوابى كه با جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»دادند در واقع يك جواب محسوب می شود نه دو جواب و به عبارت دیگر این جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» برای تفصیل و بیانگر دو پاسخ از ناحیه دو فرد یا دو گروه نیست بلکه برای تردید است و بیانگر یک پاسخ از طرف یک فرد یا یک گروه می باشد .  و قول بعضى از مُفسِّرين [مثل شَهابُ الدّین آلُوسی صاحب تفسیر «رُوحُ المَعانى، ج 15، ص 229، به نقل از اَبُوحَيّان اَندُلُسی صاحب کتاب «اَلبَحرُ المُحیطُ فِی تَفسیرِ القُرآنِ»] که گفته‏ اند : اگر بنا باشد که این جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» یک جواب باشد نه دو جواب بنابراین واجب است که تردید بین « نیمی از روز» و «یک روز و نیم» باشد نه اینکه تردید بین «یک روز» و «نصف روز» باشد !  پس وجه و دلیل اینکه پاسخ به سؤال با عبارت «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» آورده شده و دَوَران امر بین «یک روز» و «نصف روز» قرار داده شده نه بین «یک روز و نیم» و «نصف روز» ، آن است که «أَوْ» برای تفصیل است نه تردید . پس این جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ»که با «أَوْ» همراه است در واقع دو جواب است نه یک جواب و دو جواب بودن هم به این صورت است که در پاسخ به سؤال سائل ، عده ای گفتند : «لَبِثْنا يَوْماً» : یک روز درنگ کردیم و خوابیدیم و برخی دیگر گفتند : لَبِثْنا  بَعْضَ يَوْمٍ : نصف روز خوابیدیم . ( این قول برخی از مفسِّرین)  به دو علت قابل پذیرش نیست و التفات و توجّهی به آن نمی شود :

اولا براى اينكه مُسلَّماََ از سياق جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» به هيچ وجه چنين معنايى (که دو جواب و به نحو تفصیل باشد)  تَلقّی و استفاده نمى‏ شود  و بعلاوه  در سوره بقره آیه 259  همانند اين عبارت  از یک شخصِ معیَّن در پاسخ به سؤال آمده است و وقتی که خداوند از او سؤال کرد : «قالَ کَمْ لَبِثْتَ ؟!» چند سال درنگ کردی ؟  جواب داد  : «قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» : گفت یک روز  یا نصف روز درنگ کردم . واضح و روشن است که در آن عبارت معنا ندارد که كلمه «أَوْ» براى تفصيل و جواب از ناحیه دو نفر باشد زیرا در این آیه شریفه ماجرای یک نفر(یعنی عُزَیر از پیامبران بنی اسرائیل) است نه چند نفر . این قضیه در سوره بقره آیه 259 چنین آمده است :   [ أَوْ کَالَّذي مَرَّ عَلي‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلي‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّي يُحْيي‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلي‏ طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلي‏ حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَي الْعِظامِ کَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلي‏ کُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ. یا همانند کسی (یعنی عُزَیر از پیامبران بنی اسرائیل) که از کنار یک آبادی  ویران شده  عبور کرد ، در حالی که دیوارهای آن ، به روی سقفها فرو ریخته بود ، ( و اَجساد و استخوانهای اهل آن ، در هر سو پراکنده بود او با خود ) گفت: «چگونه خدا اینها را پس از مرگ ، زنده می کند؟!» ( در این هنگام ، ) خدا او را یکصد سال میراند سپس زنده کرد و به او گفت: «چقدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز یا بخشی از یک روز.» فرمود: «نه ، بلکه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود ( که همراه داشتی ، با گذشت سالها ) هیچ گونه تغییری نیافته است! ( خدایی که یک چنین مواد فاسدشدنی را در طول این مدت ، حفظ کرده ، بر همه چیز قادر است! ) ولی به اُلاغ خود نگاه کن ( که چگونه از هم متلاشی شده است! این زنده شدن تو پس از مرگ ، هم برای اطمینان خاطر توست ، و هم ) برای اینکه تو را نشانه ای برای مردم ( در مورد مَعاد و روز رستاخیز ) قرار دهیم. ( اکنون ) به استخوانهای مَرکَب سواری خود نگاه کن که چگونه آنها را برداشته ، به هم پیوند می دهیم  و گوشت بر آن می پوشانیم!» هنگامی که  این حقایق  بر او آشکار شد ، گفت: «می دانم خدا بر هر کاری توانا است».] .

البته می توان  در اینجا به مرحوم علامه طباطبایی اشکال کرد که همانطور که نظیر عبارت«لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» در سوره بقره آیه 259 آمده و دالّ بر یک جواب است همچنین نظیر آن عبارت در سوره مؤمنون آیه 113  چنین آمده است : «قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» که با شواهد و قرائنی  که در سائر آیات در قرآن وجود دارد ، فهمیده می شود که مراد از آن دو جواب و به نحو تفصیل است نه یک جواب و به نه تردید!! در سوره مؤمنون سؤال و جواب بدینگونه آمده است : قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنينَ(آیه 112) قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّينَ(آیه 113) : سپس خداوند متعال به کافران مى گوید: شما در گورهایتان  چه مدت ماندید ؟ *  مى گویند: یک روز یا نیمی از روز را در آن جا به سر بردیم ، دقیقا مدت آن را نمى دانیم ، از فرشتگانِ شمارش کننده بپرس .

و ثانيا ، اينكه عده ای از  اصحاب كهف در پاسخ به سؤال به نحو تردید جواب دادند و گفتند :لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ : یک روز یا نصف روز در خواب بودیم ، این تردیدشان ناشى از استدلالی بوده که از شواهد و قرائنِ مَحسوس و مشهود گرفتند نه اینکه بدون دلیل و از روی میل و هَوَس چیزی گفته باشند  و چنين انسان هایی شأن و قَدر و منزلتشان اجلّ و بزرگتر از اين است كه از روى تَحَكُّم و بدون دلیل و تَهَوُّس  و هَوى و هَوَس و گزافه‏ گويى سخنی بگویند . و شواهد و قرائن خارجى از قبيل آفتاب و سايه و نور و ظلمت و امثال آن كه انسان به وسيله آن استدلال مى ‏كند مخصوصاََ كسانى(مثل اصحاب کهف) كه تازه از خواب برخاسته‏ اند امورى نيست كه مقدار دقيق زمانى كه به خواب رفته‏ اند را بدون کم و زیاد مشخص سازد ، لذا اصحاب کهف هم از روی همین شواهد و قرائن  جمله «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» را به نحو تردید بیان کردند . حال چه  ما كلمه  و حرفِ «أَوْ» در کلامشان «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» را براى ترديد بدانيم يا براى تفصيل تفاوتی ایجاد نمی کند و اطلاق کلمه «يَوْم» بر بیشتر از یک شبانه روز هم  صحیح و هم شایع می باشد . [ فَالمُرادُ بِاليَوم ِ عَلَى أَيِّ حالِِ ما يَزيدُ عَلىَ لَيلَةِِ بِنَهارِها بَعضَ الزِّيادَةِ وَ هُوَ اِستِعمالُُ شائِعُُ  ] . پس  به هر حال  مقصود از كلمه «يَوْم» زيادتر از يك شبانه روز است ، و استعمال كلمه «يك روز» در «يك روز و اندى» نیز  شايع و صحیح  است و تازگى ندارد .

* وَ قَولُهُ تَعالَى: «قَالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ . اَلکَهف. اَلآیَة 19.» أَي : قالَ بَعضُُ آخَرُ مِنهُم رَدَّاََ عَلَى القائِلينَ «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» : «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» وَ لَو لَم يَكُن رَدّا ََ لَقالُوا «رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» . وَ بِذلِكَ يَظهَرُ أَنَّ إِحالَةَ العِلمِ إِلَى اللهِ تَعالَى فِي قَولِهِم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ» لَيسَ لِمُجَرَّدِ مُراعاةِ حُسنِ الأَدَبِ كَما قِيلَ بَل لِبَيانِ حَقيقَةِِ مِن حَقائِقِ مَعارِفِ التَّوحيدِ وَ هِيَ أَنَّ العِلمَ بِحَقيقَةِ مَعنَى الكَلِمَةِ لَيسَ إِلّا لِلهِ سُبحانَهُ فَأِنَّ الإِنسانَ مَحجُوبُُ عَمّا وَراءَ نَفسِهِ لايَملِكُ بِأِذنِ اللهِ إِلّا نَفسَهُ وَ لايُحيطُ إِلّا بِها وَ إِنَّما يَحصُلُ لَهُ مِنَ العِلمِ بِما هُوَ خارِجُُ عَن نَفسِهِ ما دَلَّت عَلَيهِ الأَماراتُ الخارِجِيَّةُ وَ بِمِقدارِ ما يَنكَشِفُ بِها وَ أَمَّا الإِحاطَةُ بِعَينِ الأَشياءِ وَ نَفسِ الحَوادِثِ وَ هُوَ العِلمُ حَقيقَةََ فَإِنَّما هُوَ لِلهِ سُبحانَهُ اَلمُحيطِ بِكُلِّ شَئیِِ ، اَلشَّهيدِ عَلَى كُلِّ شَئیِِ وَ الآياتُ الدّالَّةُ عَلَى هذِهِ الحَقيقَةِ لاتُحصَى . فَلَيسَ لِلمُوَحِّدِ العارِفِ بِمَقامِ رَبِّهِ إِلّا أَن يُسَلِّمَ الأَمرَ لَهُ وَ يَنسِبُ العِلمَ إِلَيهِ وَ لايُسنِدُ إِلَى نَفسِهِ شَيئاََ مِنَ الكَمالِ كَالعِلمِ وَ القُدرَةِ إِلّا مَا اضطُرَّ إِلَيهِ فَيَبدَأُ بِرَبِّهِ فَيَنسِبُ إِلَيهِ حَقيقَةَ الكَمالِ ثُمَّ لِنَفسِهِ ما مَلَّكَهُ اللهُ إِيّاهُ وَ أَذِنَ لَهُ فِيهِ كَما قالَ : «عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ»: اَلعَلَق: 5. وَ قالَ : «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا»: اَلبَقَرَة: 32. إِلَى آياتِِ أُخرَی كَثيرَةِِ . وَ يَظهَرُ بِذلِكَ أَنَّ القائِلينَ مِنهُم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» كانُوا أَعلَى كَعباََ فِي مَقامِ المَعرِفَةِ مِنَ القائِلينَ  «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» وَ لَم يُريدُوا بِقَولِهِم هذا مُجَرَّدَ إِظهارِ الأَدَبِ وَ إِلّا لَقالُوا : «رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» وَ لَم يَكُونُوا أَحَدَ الحِزبَينِ اللَّذَينِ أَشارَ سُبحانَهُ إِلَيهِما بِقَولِهِ فِيما سَبَقَ: «ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‏ لِما لَبِثُوا أَمَداً. اَلکَهف.اَلآیَة12.» فَإِنَّ إِظهارَ الأَدَبِ لايُسَمَّى قَولاََ وَ إِحصاءََ وَ لَا الآتِي بِهِ ذا قَولِِ وَ إِحصاءِِ [ وَ لایُعَدُّ الآتِی بِهِ ذا قَولِِ وَ إِحصاءِِ ] . وَ الظّاهِرُ أَنَّ القائِلينَ مِنهُم: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ» غَيرُ القائِلينَ : «لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» فَإِنَّ السِّياقَ سِياقُ المُحاوَرَةِ وَ المُجاوَبَةِ كَما قِيلَ وَ لازِمُهُ كَونَ المُتَكَلِّمينَ ثانِياََ غَيرَ المُتَكَلِّمينَ أَوَّلاََ وَ لَو كانُوا هُمُ الأَوَّلينَ بِأَعيانِهِم لَكانَ مِن حَقِّ الكَلامِ أَن يُقالَ : «ثُمَّ قالُوا رَبُّنا أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْنا» بَدَلَ قَولِهِ : «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ » إِلَخ . وَ مِن هُنا يُستَفادُ أَنَّ القَومَ كانُوا سَبعَةََ أَو أَزيَدَ إِذ قَد وَقَعَ فِي حِكايَةِ مُحاوَرَتِهِم «قالَ» مَرَّةََ وَ «قالُوا» مَرَّتَينِ وَ أَقَلُّ الجَمعِ ثَلاثَةُُ فَقَد كانُوا لایَقِلُّ عَدَدُهُم مِن سَبعَةِِ .