فلسفۀ حرمت ربا
مناسب به نظر می رسد متن روایت حضرت امام رضا (عَلَیهِ السَّلامُ) را که در این موضوع از کتاب وسائل الشّیعه و مُسنَدِ الأِمام الرضا (ع) [1] آورده شده، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم:
«عَن مُحَمَّدِ بنِ سَنانٍ أَنَّ اَبَالحَسَنِ عَلِیَّ بنَ مُوسَی الرِّضا(ع) کَتَبَ اِلَیهِ فِیما کَتَبَ مِن جَوابِ مَسائِلِهِ: عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ، لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَ شِرائُهُ وَکْسٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ. » یعنی «امام در جواب نامۀ محمد بن سَنان، این چنین فرمودند: علت حرمت ربا به خاطر این است که در آن فساد مالی وجود دارد، و چون انسان یک درهم بفروشد به دو درهم، یا یک درهم را قرض بدهد به دو درهم، آن یک درهم اضافی، باطل و حرام است و لذا خداوند در قرآن آن را باطل اعلام و از آن نهی فرموده است».
[ «عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَی اللهُ عَنْهُ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَکْسٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَی السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ مَالُهُ إِلَیْهِ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إِفْسَادِهِ حَتَّی یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدُهُ فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللهُ الرِّبَا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِالدِّرْهَمَیْنِ یَداً بِیَدٍ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَةٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللهِ تَعَالَی لَهَا وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافٌ بِالتَّحْرِیمِ لِلْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنِّسْیَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْفَرْضَ وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ. »(*)علّت «تحریم ربا در معامله» نهی خداوند از آن است به دلیل فسادی که نسبت به اموال در آن وجود دارد؛ زیرا انسان چنانچه یک درهم را به دو درهم بخرد، یکی از آن دو درهم در مقابل درهمی که دریافت کرده پرداخت شده، اما درهم دوم تباه شده است. پس خرید و فروش و معاملات ربوی در هر حال نوعی فریبکاری برای خریدار و فروشنده است. از این رو، خداوند تبارک و تعالی ربا را به جهت فساد و تباهی اموال و ثروت ها حرام کرده است، همان طور که منع فرموده تا اموال سفیه و کم عقل و یا دیوانه را در اختیارشان قرار دهند؛ چون بیم آن می رود که همه را تلف و نابود کند، تا زمانی که از او رشد عقلی دیده شود [که در این صورت منع برداشته می شود]. پس بدین سبب خداوند عزّ و جلّ ربا و دست به دست کردن یک درهم با دو درهم را ممنوع کرده است. بعد از آنچه گفته شد، دلیل دیگر حرمت ربا، بی توجهی به دستور خدا در مورد خودداری از آن است و بعد از اینکه خدا به صورت واضح از آن منع کرد، انجام آن گناهی بزرگ بوده و بی توجهی به دستور خدا زمینه ساز کفر است. راز «تحریم ربای قرضی» نیز آن است که مانع مردم از انجام کار خیر شده و اموالی از بین می رود و مردم بیشتر به دنبال سود مادی می گردند تا رفتارهای نیک و قرض الحسنه و این خود منجر به فساد، ظلم و از بین رفتن ثروت(فقر) در جامعه می شود. « عُیون اَخبارالرِّضا (عَلَیهِِ السَّلامُ) ج2 ص93 -وسائل الشیعه، ج 12، ص 425، ابواب الربا، باب 1، ح 11- » ]
در قسمت دوم امام فرموده اند: «فَحَظََّرَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی عَلَی العِبادِ الرِّبا بِعِلَّةِ فَسادِ الاَموالِکَمَا حَظَرَ عَلَی السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ مَالُهُ إِلَیْهِ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إِفْسَادِهِ حَتَّی یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدُهُ فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ الرّبا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِالدِّرْهَمَیْنِ یَداً بِیَدٍ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَةٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ لها وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافٌ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ. » یعنی «همان طور که خداوند نهی کرده است که به شخص سفیه اموال داده شود؛ چون موجب فساد اموال می گردد، ربا هم مورد نهی قرار گرفته است و به این جهت خرید و فروش پول (دِرهَم) به صورت نقد به زیادتر جایز نیست. و علت دیگری که موجب حرمت ربا شده این است که در قرآن به طور صریح مورد تحریم قرار گرفته و ارتکاب این عمل موجب سبک شمردن دستورات خداوند است، و کسی که فرمانهای خدا را سبک بشمارد موجب دخول در آتش است». در قسم سوم راجع به علت تحریم ربا چنین فرموده اند: «وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بالنسیئة [بِالنِّسْیَةِ] لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ [ وَ الْفَرْضَ ] وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ. » یعنی «در این قسمت قرض یک عمل معروف و پسندیده است و ربا موجب از بین بردن این عمل پسندیده می شود و در عین حال موجب تلف شدن اموال هم خواهد بود، و باعث طمع و رغبت مردم در سود خواهد شد، و این طمع و حرص موجب ترک قرض است».
در روایت دیگر از امام صادق(عَلَیهِ السَّلامُ) راجع به حکمت تحریم ربا چنین آمده است: «عَنْ هِشامِ بنِ الْحَکَمِ اَنَّهُ سَاَلَ اَباعَبْدِالله(ع) عَنْ عِلَّهِ تَحْریمِ الرِّبا فَقالَ: انَّهُ لَوْ کانَ الرِّبا حَلالا لَتَرَکَ النّاسُ التِّجاراتِ وَ ما یَحْتاجُونَ اِلَیْهِ فَحَرَّمَ اللهُ الرِّبا لِتَنْفِرَ النّاسُ مِنَ الْحَرامِ اِلَی الْحَلالِ وَ اِلَی التِّجاراتِ مِنَ الْبَیْعِ و الشِّراءِ فَیَبْقی ذلِکَ بَیْنَهُمْ فِی الْقَرْضِ» یعنی «علت تحریم ربا این است که مردم تجارت را ترک نکنند و از حلال رویگردان نشوند و به حرام روی نیاورند. » [ هِشامِ بن حَکَم که یکی از اصحاب معروف امام صادق(ع) است از آن حضرت پرسید: چرا ربا حرام شده است؟ حضرت فرمودند: اگر رباخواری حلال بود مردم کارهای مفید تجاری و هر آنچه را که به آن احتیاج داشتند ترک می کردند؛ به همین جهت خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از آن روی گردان شوند و به سوی کارهای حلال و تلاش های اقتصادی مفید بروند و وام فقط به صورت قرض الحسنه باقی بماند. «مَن لایَحضُرُهُ الفَقیهُ ج 3 ص 566- بابُ مَعرِفَةِ الکَبائِرِ الَّتِی اَوعَدَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیهَا النّارَ. ]
در روایت دیگری چنین آمده است: « عَن هِشامِ بنِ سالِمِ، عَن اَبِی عَبدِاللهِ (عَلَیهِِ السَّلامُ) قالَ: اِنَّما حَرَّمَ اللهُ الرِّبا کَیلا یَمتَنِعُوا مِن صَنائِعِ المَعرُوفِ. » [2] یعنی «ربا به این خاطر حرام شده تا مردم از عمل معروف باز نمانند و منظور از عمل معروف قرض است».
از مجموع روایات هفت علت برای حرمت ربا آمده است. (یا استفاده می شود).
1 - فساد مالی
علت اوّلی، که از روایات برگرفته ایم این است که ربا موجب فساد و فنا و زوال و اموال و سرمایه خواهد شد، و از این بابت تشابه به دزدی دارد. و عمدۀ فساد متوجه ربا خوار خواهد بود، چون مال و درآمد دیگران را جزو اموال خود نموده و آن را متورّم می سازد، و لذا فساد مالی، فساد اخلاقی و اجتماعی و سیاسی را در پی خواهد داشت. گرچه فساد مالی برای شخص ربادهنده پیش خواهد آمد، ولی فساد آن کمتر است. و در روایات سرقت و دزدی، موجب فساد در اموال شمرده شده است.
حضرت رضا(ع) در جواب نامۀ مُحَمَّد بن سَنان، راجع به علت تحریم دزدی چنین فرمودند: « وَ حُرِّمَ السَّرِقَةُ لِما فِیها مِن فَسادِ الأَموالِِ. [ حَرَّمَ اللّهُ السَّرِقَةَ لِما فِیهِ مِن فَسادِ الأموالِ وَ قَتلِ النَّفسِ لَو کانَت مُباحَهً. . . عُیون اخبارالرِّضا (ع) ج2 ص 97- ] » [3] یعنی «خداوند دزدی را حرام نمود، چون موجب فساد در اموال بود». اگر گفته شود [ ربا ] یک نوع دزدی است به این خاطر است که در جهت فساد مالی، همچون سرقت است و این تشبیه، از راه ارتباط دو علت است (1 - ربا 2 - سرقت).
اگر شخص مقروض بموقع قرض خود را نپردازد و صاحب پول را معطّل نماید، یک نوع سرقت آشکار انجام داده، و در روایات به این مورد اشاره شده است: «عَن اَبِی عَبدِاللهِ(ع)، قالَ: اَیما رَجُلٍ اَتَی رَجُلاً فَاستَقرَضَ مِنهُ مالاً وَ فِی نِیتِهِ اَن لایودِّیهُ فَذلِک اللُصُّ العادِی. مَن لایَحضُرُهُ الفَقیهُ ج 2 ص 60. » [4] یعنی «اگر شخص مقروضی قرض خود را نپردازد، همچون دزد [ مُتجاوز و ستمگر ] خواهد بود. » پس ربا موجب فساد مالی و مانند دزدی آشکار است.
2 - ربا ظلم است
دومین علتی که برای فلسفۀ حرمت ربا از روایات می توان استفاده نمود، ظلم بودن رباست. حضرت رضا(عَلَیهِِ السَّلامُ) آن جا که فرمودند: « مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ » به سه علت حرمت ربا تصریح فرموده اند. و قرآن کریم هم، به طور صریح ظلم بودن ربا را بیان می دارد، آنجا که می فرماید:
«فَلَکُم رُؤسُ اَموالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظلَمُونَ. » [5] مفهوم آیه و حدیثی که نام برده شد یکی است. یعنی ظلم بودن ربا مشخص است و ظالم آن کسی است که مال دیگری را بخورد (چه رباخوار باشد و چه مقروض). در روایات از قول رسول الله (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَآلهِ وَسَلَّمَ) این چنین آمده است: « مَطْلُ الغَنِی ظُلْمٌ. » و در بیان دیگر فرموده اند: « مَطْلُ المُسلِمِ المُؤسِرِ ظُلمٌ لِلمُسلِمینَ» [6] یعنی: «شخص توانا اگر بدهی خود را بموقع نپردازد، به مسلمانان ظلم کرده است» چون با این عمل جلوِ ادامۀ قرض را که اصطناع معروف شمرده شده است، می گیرد. پس ظالم بودن منحصر به رباخوار نیست، بلکه بدهکار هم اگر بموقع بدهی خود را نپردازد، ظالم خواهد بود.
3 - ربا موجب نابودی و زوال اموال است
در روایتی به این عنوان اشاره شده است، آنجا که فرموده: « تَلَفِ الْأَمْوَالِ. . . وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ. » [ «وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بالنسیئة (بِالنِّسْیَة) لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ ( وَ الْفَرْضَ ) وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ. ] با وجودی که زوال با فساد اموال فرق دارد، چون زوال یعنی نابودی، اما فساد یعنی حرام مخلوط به حلال شدن و مال مجهول المالک وارد اموال شدن و آن را شبهه ناک نمودن. سؤالی به ذهن می آید که مال کدام یک (رباخوار یا وامدار) از بین می رود؟ ربا دهنده معلوم است، چون هرچه درآمد دارد، باید به عنوان وام بدهد. مثلاً صد هزار تومان وام می گیرد و باید دویست هزار تومان بپردازد. در این جا مبلغ صد هزار تومان از درآمدش از بین رفته است که این زوال اموال است. ممکن است این شخص ربا را سرمایه نموده و در امور تولیدی یا تجاری از آن استفاده کرده باشد، که در این صورت در مال او از نظر ظاهر زوالی رُخ نداده است و در مال سرمایه دار و رباخوار هم ظاهراً نقصی وارد نشده است. در جواب باید توضیح داد که در وامهای مصرفی و استهلاکی این چنین است، و حدیث در مقام بیان اغلبیّت است، یعنی اغلب مردم وام مصرفی می گیرند و چون اموال شخصیِ رباخوار باد آورده است، وارد فساد اجتماعی می گردد، و یا سکته می کند و مریض می شود، به طوری که از مالش نمی تواند استفاده نماید و به ورثه اش می رسد و آنها هم چون اموالی که به ارث برده اند باد آورده است، آن را تباه می کنند. و آیه ای از قرآن در مورد ربا می فرماید: « یَمْحَقُ اللهَ الرِّبا و یُرْبِی الصَّدَقاتِ. » یعنی «خداوند ربا را بی برکت و صدقات را پرمنفعت می نماید. سوره بقره آیه 276- ». اگر شخص رباخوار بتواند از این اموال بادآورده در دنیا بخوبی استفاده نماید، در آخرت که زندگی انسان ابدی است از رضایت و رضوان و تنعّمات خداوند بی نصیب خواهد ماند. قرآن انسانهایی را هدایت می نماید که زندگی را هدفدار و دنیا را مقدّمۀ آخرت می دانند. در صورتی که انسان نتواند از اموال و دنیای خود در حد مطلوب استفاده نماید، بهره ای از مال و دنیای خود نبرده است.
4 - با وجود ربا، مردم سودجود بار می آیند و قرض را فراموش می کنند
چهارمین حکمت و یا علت نافی ربا، این است که مردم، رباخوار و سودجو بار می آیند، و قرض که از صنایع معروف است، ترک می گردد. و روایتی که خواندیم به این موضوع صراحت داشت، آنجا که امام رضا(عَلَیهِِ السَّلامُ) فرموده بودند: «. . . وَ رَغْبَةِ النَّاسِ مِنَ [ فی ] الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ. » با مقایسۀ قرض و ربا در این مورد: (در مورد دنیا و آخرت) در قرض، سود دنیوی به دست نخواهد آمد و حتّی ممکن است اُفت مالی و دنیوی نیز - به خاطر تورّم - داشته باشد، امّا اجر و ثواب اخروی دارد، ولی در ربا سود دنیوی است و اُفت اُخرَوِی و معلوم می شود که ربا خلاف عدالت است. خداوند، عمل به قرض را همچون نماز و زکات از انسان خواسته است، تا سبب تعالی روح و توجه معنوی آنها باشد، امّا اگر قرض نادیده انگاشته شود و سود و ربح و دنیا که همان رباست در جامعه گسترش یابد، آن گاه جامعه یک نهاد مادّی است که دارای تفکّر دنیوی محض و خالی از اشعۀ نور الهی و فارغ از امکانات و گرفتاری محرومان خواهد بود. خداوندی که خالق بشر است این نوع زندگی را از بشر نخواسته و این بدترین فلسفۀ زندگی است که انسانهای مادی به سوی آن گرایش می یابند.
5 - با وجود ربا قرض ترک می شود
پنجمین حکمت نافی ربا که اگر به قرض تبدیل شود بار مثبت دارد، شیوع رباست که معروفیت قرض را نابود می کند. امام رضا(ع) فرموده بودند: «. . . وَ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ. . . اِنَّما حَرَّمَ اللهُ الرِّبا کَیلا یَمتَنِعُوا مِن صَنائِعِ المَعرُوفِ. » یعنی «خداوند ربا را حرام کرده تا قرض که از صنایع معروف است، ممنوع و مطرود نگردد». حکمت خداوند بر این تعلق گرفته که انسان در سایۀ عمل به قرض، کمال روحی و رشد معنوی پیدا کند، و رباست که انسان را از این تکامل و عروج باز می دارد. و در واقع قرض و ربا دو چیز متخالف و متضادند، و فلسفه ای بدتر از این نمی شود که ربا، بنا و قِوام انسانیت را منهدم می نماید و قرض به انسان تعالی روحی می بخشد.
6- کوچک شمردن ربا، منجر به کفر می شود
ششمین فلسفۀ حرمت ربا مخالفت آن با فرمان خداوند است و کوچک شمردن ربا که از گناهان کبیره است موجب کفر و ورود به جهنم می شود. مرتکب شدن به ربا دو گناه را به وجود می آورد: 1 - حرمت اصل معاملۀ ربوی. 2 - استخفاف و کوچک شمردن آن حکمِ خداوند است. در مورد دوم حدیثی آمده است: « وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ».
7 - علت تحریم ربا، زنده کردن قرض است
هفتمین علت تحریم ربا و جایگزین شدن قرض به جای آن، زنده کردن روح تَعاطُف و تَراحُم است، برخلاف ربا که روح فساد و تباهی به بار می آورد. در جامعۀ قبل از اسلام، ربا وجود داشته که اسلام به جای آن قرض را نهاده، نه آن که نظام ربا را اصلاح کند. چون ربا، مانند زنا و شربِ مُسکِر است، اسلام بنایش را منهدم ساخته، و این غیر از مسألۀ حجاب و پوشش است که قبل از اسلام بوده، اما کامل نبوده و اسلام آن را کامل و اصلاح نموده است. پیامبر (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَآلهِ وَسَلَّمَ) در حَجَّةُالوِداع راجع به ربا فرموده اند: «من ربا را زیر پا می گذارم، حتی ربای عمویم عباس را. » [7] شهید مطهری در کتاب ربای بانک این موضوع را به عنوان مهمترین فلسفه تحریم ربا آورده و به عقیدۀ ما هم، اصل فلسفه تحریم ربا همین است که ربا می خواهد، قرض را نابود سازد، و با وجود قرض، ربا از صحنۀ اقتصادی بیرون می رود. شهید مطهری(ره) در ص 178، از مدرک فوق فرموه اند: «طبیعت قرض، اِبا دارد از ربا، چون شخص قرض دهنده مالش را به قرض می دهد و اصل مالش محفوظ می ماند، ولی سود و نفع آن به مقروض می رسد، امّا ربا، هم اصلش و هم سودش به رباخوار می رسد، این است که این دو طبیعت با هم فرق دارند».
[ برخی از آثار سوء ربا و ربا خواری عبارتند از: 1- ترک کار خیر و قرض دادن 2-مشکلات روحی و روانی فردی و اجتماعی 3- راکد ماندن کار و فعالیت اقتصادی 4- ایجاد فاصله طبقاتی 5- تورم 6- ربا خواری موجب افزایش فقر در جامعه و تراکم ثروت در دست عده ای محدود و محرومیت اکثر افراد اجتماع است 7- رباخواری سبب پیدایش بخل و کینه و نفرت و ناپاکی می شود 8-. . . . ].
قرآن و فلسفه تحریم ربا
آنچه را به عنوان فلسفه تحریم ربا برشمردیم، قرآن، آن را به صورت کلی آورده است:
1 - در سورۀ بقره آیۀ 275 می فرماید: «ربا یک نوع دیوانگی به بار می آورد برخلاف بیع: «اَلَّذینَ یَأْکُلونَ الرِّبوا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ الْمَسِّ».
2 - در آیۀ 276 می فرماید: ربا موجب می شود که خداوند اموال رباخوار را بی برکت نماید و در مقابل، اموال صدقه دهنده را افزایش دهد: « یَمْحَقُ اللهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ».
3 - در آیۀ 279 فرموده است: ربا موجب می شود که رباخوار، مُحارِب خدا و رسول قرار بگیرد: « فَأذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ».
4 - در آیۀ 279 فرموده اند: ربا موجب می شود که انسان، ظالم محسوب گردد و عقوبت ظلم بر او وارد شود: «لَا تَظْلِمُونَ وَ لَا تُظْلَمُونَ ». حال با این شدتِ حرمت و این فلسفه روشن و آیات صریح و واضح، چطور می توان ربا را جایز دانست؟
فلسفۀ تحریم ربا از دیدگاه شهید مطهری(ره)
آن شهید بزرگوار در قسمت اول کتاب معروفِ « ربا، بانک، بیمه » تحت عنوان «خلاصۀ فلسفه های مُتَصَوَّرَه در باب ربا» شش عنوان برای علت حرمت آن آورده اند:
الف - ربا مانع احسان و استفاده محتاجان از دیگران است. به این عنوان در روایت اشاره شده بود که، امام رضا (عَلَیهِ السَّلامُ) فرموده بودند: « وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْفَرْضُ اِصطِناعُ الْمَعْرُوفِ ».
[ «عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا إِنَّمَا نَهَی اللهُ عَنْهُ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَی الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَکْسٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ عَلَی الْمُشْتَرِی وَ عَلَی الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الرِّبَا لِعِلَّةِ فَسَادِ الْأَمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَی السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ مَالُهُ إِلَیْهِ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ إِفْسَادِهِ حَتَّی یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدُهُ فَلِهَذِهِ الْعِلَّةِ حَرَّمَ اللهُ الرِّبَا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِالدِّرْهَمَیْنِ یَداً بِیَدٍ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَةٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللهِ تَعَالَی لَهَا وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافٌ بِالتَّحْرِیمِ لِلْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ وَ عِلَّةُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنِّسْیَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْفَرْضَ وَ صَنَائِعَ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ. »(*)علّت «تحریم ربا در معامله» نهی خداوند از آن است به دلیل فسادی که نسبت به اموال در آن وجود دارد؛ زیرا انسان چنانچه یک درهم را به دو درهم بخرد، یکی از آن دو درهم در مقابل درهمی که دریافت کرده پرداخت شده، اما درهم دوم تباه شده است. پس خرید و فروش و معاملات ربوی در هر حال نوعی فریبکاری برای خریدار و فروشنده است. از این رو، خداوند تبارک و تعالی ربا را به جهت فساد و تباهی اموال و ثروت ها حرام کرده است، همان طور که منع فرموده تا اموال سفیه و کم عقل و یا دیوانه را در اختیارشان قرار دهند؛ چون بیم آن می رود که همه را تلف و نابود کند، تا زمانی که از او رشد عقلی دیده شود [که در این صورت منع برداشته می شود]. پس بدین سبب خداوند عزّ و جلّ ربا و دست به دست کردن یک درهم با دو درهم را ممنوع کرده است. بعد از آنچه گفته شد، دلیل دیگر حرمت ربا، بی توجهی به دستور خدا در مورد خودداری از آن است و بعد از اینکه خدا به صورت واضح از آن منع کرد، انجام آن گناهی بزرگ بوده و بی توجهی به دستور خدا زمینه ساز کفر است. راز «تحریم ربای قرضی» نیز آن است که مانع مردم از انجام کار خیر شده و اموالی از بین می رود و مردم بیشتر به دنبال سود مادی می گردند تا رفتارهای نیک و قرض الحسنه و این خود منجر به فساد، ظلم و از بین رفتن ثروت(فقر) در جامعه می شود. « عُیون اَخبارالرِّضا (عَلَیهِ السَّلامُ) ج2 ص93 -وسائل الشیعه، ج 12، ص 425، ابواب الربا، باب 1، ح 11- » ]
ب - قطع رابطۀ ثروت و کار کسی که منافع از پول می گیرد، ثروتی در اختیار می گیرد که کار نکرده است. در روایات اشاره شده است: «لِفَسادِ الأَموالِ» یعنی «ربا موجب فساد در مال است». [ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ ]
[ ت - «طبیعت قرض، اِبا دارد از ربا، چون شخص قرض دهنده مالش را به قرض می دهد و اصل مالش محفوظ می ماند، ولی سود و نفع آن به مقروض می رسد، امّا ربا، هم اصلش و هم سودش به رباخوار می رسد، این است که این دو طبیعت با هم فرق دارد [8]
ج - ربا سبب می شود که صاحب پول کار نکند و قوای انسانی او معطل بماند و از این نظر رکود اقتصادی پیدا شود، این موضوع هم در روایت آمده بود، که همان ترک تجارت و فعالیت اقتصادی است.
د - ربا سبب می شود که طبقۀ مُولِّد از بین برود، چون ربا اجتماع را منقسم می کند به دو طبقه: طبقۀ مُولِّد و طبقۀ غیر مولّد. یعنی یک طبقه آنچه تولید می کند، باید به رباخوار بدهد که طبقۀ غیر مُولِّد است، و در نتیجه همیشه یک طبقۀ ضعیف و یکی قوی است.
ه - ربا یکی از شئون سرمایه داری است. . . چون یکی خودش کار می کند و یکی هم خودش و هم سرمایه اش تدریجاً تعادل اجتماعی بکلی به هم می خورد. این فرموده از این بابت درست است که اگر قایل باشیم در جامعه باید تعادل و توازن باشد، در نتیجه باید برای آن برنامه داشته باشیم که یکی از آن برنامه ها جلوگیری از ربا و قانون آن است، و اگر در جامعۀ سرمایه داری باشیم و معتقد هم به آن جامعه باشیم، این عدم تعادل، خودش یک حسن است به خلاف جامعۀ اسلامی که آن را یک قبح می داند و «این است که ربا عملاً و واقعاً دزدی است، پول نمی تواند پول بزاید. . . ». قبلاً راجع به فلسفه دزدی بودن ربا و تشابه آن با سرقت، در بند دوم فلسفه تحریم ربا مطالبی گفتیم.
مرحوم استاد شهید مطهری(ره) این شش مورد را برشمرد [ البته استاد شهید مطهری هفت مورد را بیان فرموده اند http: //www. mortezamotahari. com/fa/ArticleView. html?ArticleID=79117 ]، خودش هم آنها را مورد نقد قرار داد (خصوصاً عنوان اخیر را)، اما این موارد همان است که در روایت از طریقی به آنها اشاره شده است، و می توان برای حرمت ربا علتهای دیگری از نظر حقوقی و فلسفی بیان نمود که ما از آنها به خاطر اینکه از جملات امام(ره) فاصله نگیریم، صرفنظر می کنیم و به سراغ دیگر بیانات امام(ره) در این باره می رویم، و با ملاحظه این احادیث و آیات و فلسفه های برشمرده شده در حرمت ربا، مبنای امام راحل که در ابتدا بیان شد، تأکید و تأیید می گردد که فرموده بودند: « ربا موجب فساد اجتماعی و اقتصادی و سیاسی خواهد بود».
امام خمینی و علت تحریم ربا
آن حضرت چند بار در صحیفۀ امام، راجع به حرمت ربا بیاناتی دارند. از جمله :
1- در جلد 18 از صحیفه، صص 433 434، فرموده اند: «ربا موجب بیکاری عده ای رباخوار از صنعت و کار می شود. »
2- و در جلد 12 از صحیفه، صص 426 428، فرموده اند: «ربا موجب ظلم و بیکاری است. »
3- در جلد 6 از صحیفه، صص 425 426، این چنین آورده اند: «اصلاً بهره از پول، یک امری است بسیار خلاف انصاف و خلاف انسانیت. یک پولی آنجا گذاشته اند، بعد از این پول نه کاری، نه چیزی درآورند و بدترین انواع استثمار همین رباست که در مقابل هیچ، خود پول که هست و در مقابل هیچ این بزاید، بهره بردارد. در اسلام، این البته به هر صورتش حرام است. حتّی این فرارهایی که بعضی جایز می دانند، این فرارها هم صحیح نیست. »
4- در جلد 6، صص 425 426، این چنین آورده اند: «. . . در کمتر جایی است که به اندازۀ ربا در قرآن و سنت به او اهمیت داده شده باشد و او را مطرود کرده باشد، و نکته اش هم این است که اگر ربا رواج بگیرد، فعالیت کم می شود. . . از یک طرف ظلم است و از یک طرف بیکاری است. » [9] در کتابِ «اَلبَیع»، سه عنوان کلی در مورد حرمت ربا آورده اند که مجموع آنها، همۀ گفتار قبل است: 1 – فساد اقتصادی 2 - فساد اجتماعی 3 - فساد سیاسی.
«اِنَّ الرِّبا مَعَ هذِهِ التَّشدیداتِ وَ الأِستِنکاراتِ الَّتی وَرَدَ فیهِ فِی القُرآنِ الکَریمِ وَ السُّنَّةِ مِن طَریقِ الفَریقَینِ مِمّا قَلَّ نَحوُها فِی سائِرِ المَعاصِی وَ مَعَها فِیهِ مِنَ المَفاسِدِ الأِقتِصادِیَّةِ وَ الأِجتِماعِیَّةِ وَ السِّیاسِیَّةِ مِمّا تَعَرَّضَ لَها عُلَماءُ الأِقتِصادِ کَیفَ یُمکِنُ تَحلیلُهُ بِالحِیَلِ الشَّرعِیَّةِ. . . » یعنی ربا با این همه شدت و حِدَّت در قرآن و سنت، راجع به حرمت، چطور می شود با حیلۀ شرعی درست شود؟ با توجه به اینکه نسبت به بقیۀ حرامها بیشتر و مؤکدتر، از آن پرهیز شده و با اینکه علمای متخصص گفته اند در آن فساد اقتصادی و اجتماعی و سیاسی وجود دارد. »
بنابراین، ربا به خاطر اینکه دارای فلسفه ها و علتهای بیشماری است و موجب فسادهای سیاسی و اخلاقی و اقتصادی می شود، امکان شیوع و رواج آن در جوامع اسلامی نباید وجود داشته باشد و یک کشور اسلامی باید از این گناه بزرگ دینی و اجتماعی به دور باشد و با اهمّیتی که این مسأله دارد، لازم است که مسئولین با طرحها و برنامه های اقتصادی بدون ربا، اقتصاد صحیح اسلامی را پیاده نمایند. در این قسمت از ادامۀ بحث علت و فلسفه حرمت ربا خودداری کرده و به موضوع دیگری می پردازیم، چون اذعان داریم که مبنای امام در این باره (طی بیانات گذشته) روشن شده است.
سرنوشت قرض در جهان امروز
با آن همۀ تأکیدی که اسلام بر روی قرض دارد و ارادۀ خداوند این چنین است که قرض جای ربا را بگیرد، در عین حال قرض حتی در جامعۀ اسلامی شناخته شده نیست، اما ربا و بانک ربوی در هر کجای دنیا گسترش دارد و حلقوم اقتصاد جهان را در چنگال خود گرفته است، حتّی در کشورهای اسلامی آن قدر که بانک ربوی وجود دارد، بانک قرض الحسنه وجود ندارد، و اندک مواردی است که از شهرها و کشورها که صندوق قرض الحسنه دارند، به طوری که نمی توان حوایج نیازمندان و محرومان را برطرف نمود. البته مقداری عمل قرضی به صورت دوستانه بین مؤمنین انجام می گیرد که قابل توجه نیست. چون عرضۀ وام در حدی نیست که تقاضاهای موجود را جبران نماید، اما عمل رَبَوِی در حدّی وجود دارد که تمام تقاضاها را جواب گوید. و اگر قرض را با خیلی از فرایض و واجبات خداوند مقایسه کنیم می بینیم که آنها هم همین سرنوشت را دارند، و همۀ اینها بر می گردد به دوری انسان از خدا و گرایش انسان به سوی ماده و سیطره و هیمنۀ جهان کفر بر اسلام.
£ مقاله از حجت الاسلام محمد حسین ابراهیمی
مجموعه مقالات وگفتمان های اقتصادی وبانکداری اسلامی. . . +سایت حکیم عسکری گیلانی لشت نشایی+بانظارت استاد سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+شماره اول
پی نوشت:
[1] - مسند الامام رضا(ع)، ج 2، ص 305، وسائل، ج 12، ص 422، شیخ عاملی حرّ.
[2] - وسائل، عاملی حر، ج 12، ص 424 - 425-
[3] - وسائل، ج 18، ص 482، حدیث 2-
[4] - وسائل، از شیخ عاملی حرّ، ج 13، ص 86، حدیث 5-
[5] - سورۀ بقره، آیۀ 279-
[6] - وسائل، از شیخ عاملی حرّ، ج 13، صص90 - 97-
[7] - «و انّ کل ربا موضوع» الحرانی - شعبة - تحف العقول، ص 32، چاپ اسلامیه.
[8] - کتاب ربا، استاد مطهری، ص 162-
[9] - ج2، ص 405، چاپ مهر قم.
http: //www. imam-khomeini. ir
http: //hakim-askari. rozblog. com/
** مجموعه مقالات وگفتمان های اقتصادی وبانکداری اسلامی...+سایت حکیم عسکری گیلانی لشت نشایی+بانظارت استاد سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+شماره اول+کلیک
** مجموعه مقالات وگفتمان هاي اقتصادي وبانکداري اسلامي...+سايت حکيم عسکري گيلاني لشت نشايي+بانظارت استاد سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+شماره دوم+کلیک
***************************
** مجموعه مقالات وگفتمانهای اقتصادی وبانکداری اسلامی و ... +بانظارت آیت الله سعادت میرقدیم لاهیجی - (**)+کلیک کنید + http://hakim-askari.rozblog.com/post/543 .
** مجموعه مقالات وگفتمانهای اقتصادی وبانکداری اسلامی و ... +بانظارت آیت الله سعادت میرقدیم لاهیجی - (**)+کلیک کنید + http://hakim-askari.rozblog.com/post/543 .
*** موضوعات و عناوین اخلاقی و تربیتی و اجتماعی و اعتقادی و حدیثی+پایگاه اندیشوران حوزه+آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی
*** عناوین و موضوعات اخلاقی،تربیتی ، اجتماعی، سیاسی...+وبلاگ نسیم معرفت+آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی