امام حسن عسكري عليه‏السلام در روز جمعه هشتم ربيع الثاني سال 232 هجري قمري در مدينه منوره چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت امام هادي عليه‏السلام و مادر مكرمه ‏اش بانوي عارفه‏ ايست كه به نام‏ هاي «سَليل»، «حديثه» و «سوسن» خوانده مي‏شود. 1 .  مدت امامت امام حسن عسكري عليه‏السلام شش سال بود كه از سال 254 هجري قمري شروع و در سال 260 با شهادت آن حضرت پايان يافت. امام حسن عسكري عليه‏السلام در طول مدت زندگاني و به ويژه در دوران امامت خويش به واسطه مبارزه با طاغوت‏هاي زمان در تبعيد و زندان و تحت نظر به سر مي‏برد و سرانجام در هشتم ربيع الأول سال 260  در 28 (یا 29)سالگي در شهر سامراء و توسط احمد معتمد عباسي، پانزدهمين خليفه عباسي به طرز مرموزي مسموم و به شهادت رسيد. 2 .  زندگي آن حضرت در دوران شش تن از خلفاي ستمگر عباسي سپري شد كه به ترتيب جعفر متوكل، محمد منتصر، ابوالعباس احمد مستعين، ابو عبدالله معتزّ، محمد مهتدي و احمد معتمد مي‏باشد. از آنجايي كه امام عسكري عليه ‏السلام را در محّله عسكر ـ كه محل سكونت سپاهيان تُرك عباسي بود ـ جاي داده بودند به آن حضرت عسكري مي‏گويند. حضرت حجت بن الحسن امام زمان عليه ‏السلام يگانه فرزند و جانشين امام حسن عسكري عليه‏ السلام است كه بعد از آن حضرت سكُاندار كشتي ولايت و امامت گرديد و امروزه آفتاب وجودش در پشت پرده غيب قرار گرفته است و به اراده خداوند متعال ظهور نموده و جهان را با نور وجودش پر از عدل و داد خواهد ساخت.

در مورد امامت امام عسكري عليه ‏السلام روايات متعددي از ائمه معصومين عليهم ‏السلام نقل شده است كه يكي از آن روايات چنين است: يحيي بن يسار قنبري مي‏گويد: امام هادي عليه‏ السلام چهار ماه قبل از شهادت خويش به فرزندش امام حسن عسكري عليه‏ السلام وصيت كرد و به امامت و خلافت او اشاره نمود و در آن حال مرا به همراه عده ‏اي از دوستان و شيعيان بر آن گواه گرفت. 3 . در اين نوشتار فرازهايي از ويژگي‏ هاي برجسته فردي واجتماعي آن حضرت را مي‏خوانيم: 

عبادت : امام عسكري عليه ‏السلام همانند پدران گرامي خود در توجه به عبادت خدا نمونه بود. آن حضرت به هنگام نماز از هر كاري دست مي‏كشيد و چيزي را بر نماز مقدم نمي‏داشت. ابوهاشم جعفري در اين مورد مي‏گويد: روزي به محضر امام يازدهم مشرف شدم، امام مشغول نوشتن چيزي بود، وقت نماز رسيد، امام نوشته را كنار گذاشته و به نماز ايستاد...4 .   عبادت امام عسكري آن چنان قلب‏ها را مجذوب خود مي‏نمود كه ديگران را به ياد خدا مي‏ انداخت و حتي افراد گمراه و منحرف رابه راه صحيح هدايت نموده و اهل عبادت و تهجد مي‏نمود و بدترين افراد در اثر جذبه ملكوتي آن بزرگوار به بهترين انسان‏ها تبديل مي‏شدند. روزي برخي از عباسيان از صالح بن وصيف (رئيس فرماندهان نظامي مهتدي عباسي) خواستند كه بر امام عسكري عليه‏ السلام سختگيري نمايد. او گفت: دو نفر از بدترين و سختگيرترين زندانبانان خود را بر ابو محمدابن الرضا (امام عسكري عليه‏ السلام ) گماشته‏ ام، امّا آن دو بر اثر معاشرت با او منقلب شده و در عبادت و مناجات به مراحل عالي قدم گذاشته ‏اند. سپس آندو زندانبان را فراخوانده و در حضور عباسيان از حالات امام عسكري عليه ‏السلام سؤال كرد و آنان گفتند: ما چه بگوييم در مورد كسي كه روزها روزه مي‏گيرد و همه شب به عبادت مي‏ايستد و به غير ذكر و سخن خدا هيچ سخن ديگري بر زبان نمي‏ آورد و هنگامي كه به ما نظاره مي‏كند، بر بدن ما لرزه افتاده و كنترل خود را از دست مي‏دهيم! وقتي عباسي‏ها چنين ديدند منقلب شده و برگشتند. 5 .

سخاوت: از آنجا كه امامان معصوم عليهم ‏السلام برترين نمونه و اسوه كامل صفات عاليه انساني بودند، رفتار آنان در همه ابعاد مي‏تواند براي پيروانشان درس ‏آموز باشد. و يكي از آن صفات زيبا، سخاوت است. ما در مورد سخاوت امام عسكري عليه ‏السلام فقط به نقل يك روايت بسنده مي‏كنيم: محمد بن علي مي‏گويد: زماني بر اثر تهيدستي كار زندگي بر ما سخت شد. پدرم گفت: بيا با هم به نزد ابو محمد (امام عسكري عليه‏ السلام ) برويم. مي‏گويند او مردي بخشنده است و به جود و سخاوت شهرت دارد. گفتم: او را مي‏شناسي؟ گفت: نه، او را هرگز نديده ‏ام. با هم به راه افتاديم. در بين راه پدرم گفت: چقدر خوب است كه آن بزرگوار دستور دهد به ما 500 درهم بپردازند! تا با آن نيازهايمان را برطرف كنيم. دويست درهم براي لباس، دويست درهم براي پرداخت بدهي و صد درهم براي مخارج ديگر! من پيش خود گفتم: كاش براي من هم سيصد درهم دستور دهد كه با صد درهم آن يك مَركب بخرم و صد درهم براي مخارج و صد درهم براي پوشاك باشد تا به كوهستان (در اطراف همدان و قزوين) بروم. هنگامي كه به سراي امام رسيديم، غلام آن حضرت بيرون آمده و گفت: علي بن ابراهيم و پسرش محمد وارد شوند. چون وارد شده و سلام كرديم، امام به پدرم فرمود: «يا عَلِيُّ! ما خَلَّفَكَ عَنّا اِلي هذَا الوَقْتِ؟؛ اي علي! چرا تا كنون نزد ما نيامده‏ اي؟» پدرم گفت: اي آقاي من! خجالت مي‏كشيدم با اين وضع نزد شما بيايم .وقتي از نزد آن حضرت بيرون آمديم، غلام آمده و كيسه پولي را به پدرم داد و گفت: اين پانصد درهم است، دويست درهم براي پوشاك، دويست درهم براي بدهي و صد درهم براي مخارج ديگر. آنگاه كيسه‏ اي ديگر درآورده وبه من داد و گفت: اين سيصد درهم است، صد درهم براي خريد مَركب و صد درهم براي پوشاك و صد درهم ديگر براي ساير هزينه‏ ها، اما به كوهستان نرو بلكه به سوراء برو... . 6 .

زهد و ساده ‏زيستي: كامل بن ابراهيم مَدنِي در مورد زهد و ساده زيستي امام عسكري عليه‏ السلام مي‏گويد: جهت پرسيدن سؤالاتي به محضر آن حضرت شرفياب شديم. هنگامي كه به حضورش رسيديم، ديدم آن گرامي لباسي سفيد و نرم به تن دارد. پيش خود گفتم: وليّ خدا و حجت الهي خودش لباس نرم و لطيف مي‏پوشد و ما را به مواسات و همدردي با برادران ديني فرمان مي‏دهد و از پوشيدن چنين لباسي باز مي‏دارد. امام در اين لحظه تبسم نمود و سپس آستينش را بالا زد و من متوجه شدم كه آن حضرت پوشاكي سياه و زبر بر تن نموده است. آن‏گاه فرمود: «يا كامِلُ! هذا لِلّهِ وَ هذا لَكُمْ؛ اين لباس زبر براي خداست و اين لباس نرم كه روي آن پوشيده ‏ام براي شماست!   7  .

جذب عواطف و صيد دل‏هاي مشتاق فضائل و كمالات معنوي آن حضرت موجب شده بود كه دوست و دشمن شيفته آن حضرت شده و از صميم قلب به آن حضرت ارادت بورزند و وجود گرامي امام را خواسته يا ناخواسته محترم شمارند. به دو نمونه در اينجا اشاره مي‏كنيم:

 احمد بن عُبيدالله بن خاقان قمي نماينده خليفه عصر و متصدي خراج شهر قم بود. او با اينكه يكي از دشمنان سرسخت و از آزار دهندگان اهل بيت عليهم‏ السلام بود، در مورد ويژگي‏هاي اخلاقي امام حسن عسكري عليه‏ السلام مي‏گويد: من در شهر سامراء هيچ كس از علويان را ازلحاظ رفتار و وقار و پاكدامني و نجابت و بزرگواري برتر از ابومحمد ابن الرضا (امام عسكري عليه ‏السلام ) نه ديدم و نه شناختم. او در ميان خاندان خويش و قبيله بني هاشم و سرلشكران و وزيران و ساير مردم و حتي در ميان سالخوردگان و اشراف محترم‏تر و عزيزتر از همه بود، اين حقيقت را من با چشم خودم مشاهده كردم. روزي در كنار پدرم ـ كه يكي از افراد سرشناس دستگاه خلافت بود ـ ايستاده بودم و در آن روز پدرم جلسه عمومي داشت وهمه افراد را به حضور مي‏پذيرفت. ناگهان نگهبانان خبر آوردند كه ابو محمد، ابن الرضا دَمِ در ايستاده است. پدرم با صداي بلند گفت: اجازه دهيد وارد شود. من از اين گفت و گو شگفت زده شدم، زيرا تا آن لحظه نديده بودم كه در حضور پدرم جز خليفه و وليعهد وي، كس ديگري را با كُنيه به او معرفي نمايند. سپس تازه جواني گندمگون، خوش قامت، زيباروي و با اندامي موزون، با جلال و وقار ويژه وارد اتاق شد. پدرم با ديدن وي از جاي برخاست وچند قدم به استقبالش رفت، با آنكه تا آن لحظه نديده بودم كه چنين رفتاري را با يك نفر هاشمي و يا يكي از فرماندهان لشكري نشان داده باشد. چون نزديكش رسيد، دست بر گردن او انداخته و ازصورت و سينه‏ اش بوسيده و دستش را گرفت و بر روي تخت خود نشانيد وخودش نيز پهلوي او نشست و با او به گفت و گوي صميمانه پرداخت. پدرم در ضمن صحبت به او «فدايت شوم» مي‏گفت. از برخورد احترام‏ آميز پدرم با اين جوان ناشناس هر لحظه بر حيرتم افزوده مي‏شد. هنگام خداحافظي پدرم با احترام فوق العاده او را بدرقه كرده و او رفت.احمد بن خاقان در ادامه مي ‏افزايد: بعد از رفتن او، من به غلامان پدرم گفتم: اين چه كسي بود كه او را در حضور پدرم با كنيه ياد كرديد و پدرم با او اين چنين رفتاري محترمانه داشت؟! گفتند: او يكي از علويان است كه به او حسن بن علي مي‏گويند وبه ابن الرضا معروف است. شگفتي من بيشتر شد. هنگام شب وقتي پدرم تنها شد، به او گفتم: پدر! اين جوان كه صبح او را ديدم چه كسي بود كه نسبت به او چنين احترام نمودي و در گفت و گوي با او «فدايت شوم مي‏گفتي؟! و خودت و پدر و مادرت را فدايش مي‏ساختي؟ گفت: «پسرم! او امام رافضيان است، او حسن بن علي است كه به ابن الرضا معروف است.» آنگاه پدرم بعد از اندكي سكوت درادامه سخنانش چنين گفت: پسر جان! اگر حكومت از دست خلفاء بني عباس بيرون رود، هيچ كس از بني هاشم جز او سزاوار آن نيست و اين به جهت فضيلت، پاكدامني، زهد و پرهيزگاري و اخلاق شريف و شايستگي ذاتي اوست. اگر پدر او را ديده بودي، مردي بزرگوار، نجيب و شخصيت با فضيلتي را ديده بودي.» با شنيدن اين سخنان انديشه و نگرانيم دو چندان شد و خشمم نسبت به پدر افزون گشت. به نظرم سخنان پدر اغراق ‏آميز مي‏آمد و بعد از آن دلم مي‏خواست در مورد حسن بن علي پرس و جو كنم و پيرامون شخصيت وي كاوش و بررسي نمايم. از هيچ يك ازبني هاشم و سران سپاه ونويسندگان و قاضيان و فقيهان و ديگر افراد، درباره حسن بن علي سؤالي نكردم مگر آنكه او را نزد آنان در نهايت بزرگي و ارجمندي يافتم. مقام بلند و سخنان نيك و تقدم بر فاميل و ساير بزرگان، از جمله ويژگي‏هايي بود كه من از زبان آنان در ستايش حسن بن علي شنيدم. بعد از اين، ارزش و مقام وي در نظرم بزرگ آمد و فهميدم كه دوست و دشمن او را به نيكي ياد كرده و مي‏ستايند. احمد بن خاقان در ادامه سخنان خويش بعد از نقل ماجراي شهادت امام حسن عسكري عليه‏ السلام مي‏گويد: بعد از رحلت او، جعفر(برادر امام حسن عسكري عليه ‏السلام ) نزد پدرم آمد و گفت: «مقام و منصب برادرم را به من بده. من سالي بيست هزار دينار برايت مي‏فرستم.» پدرم به او تندي كرده و گفت: اي احمق! سلطان به روي كساني كه به امامت پدر و برادرت معتقد بودند شمشير كشيد تا آن‏ها را از عقيده ‏شان برگرداند و نتوانست اين كار را عملي سازد(زيرا مردم از روي اخلاص و صميميت به آن‏ها معتقد بودند.) پس اگر شيعيان، پدر و برادر تو را امام مي‏دانند،نيازي به سلطان و غير سلطان نداري كه منصب آن‏ها را به تو بدهند و اگر نزد شيعيان اين منزلت را نداري، بوسيله ما بدان نخواهي رسيد. پدرم به خاطر اين سخن جعفر، او را پست و كم عقل خواند، وي را بيرون كرد و تا زنده بود به او اجازه ورود نداد. 8 .

محمد بن اسماعيل مي‏گويد: علي‏ بن نارمش كه دشمن ‏ترين افراد نسبت به اولاد علي بن ابي‏طالب عليهم‏ السلام بود، موظف به زندانباني امام حسن عسكري عليه‏ السلام شد. به او دستور دادند كه هر چه مي‏تواني بر او سخت بگير. حضرت عسكري عليه‏ السلام بيش از يك روز نزد او نبود كه احترام و بزرگداشت آن حضرت در نظر او به جايي رسيد كه در برابر امام عسكري عليه‏ السلام چهره بر خاك مي‏گذاشت و ديده از زمين بر نمي‏داشت. امام از نزد او خارج شد در حالي كه بصيرت او به آن حضرت از همه بيشتر و ستايشش براي او از همه نيكوتر بود. 9 .

پرورش نيروي تفكر و تعقل در افراد:  اسحاق كِندي فيلسوف عراق بود. او به تأليف كتابي با موضوع تناقضات قرآن همت گماشت. او آن چنان با شور و علاقه مشغول تدوين اين كتاب گرديد كه از مردم كناره گرفته و به تنهايي در خانه خويش به اين كار مبادرت مي‏ورزيد، تا اينكه يكي از شاگردانش به محضر پيشواي يازدهم شرفياب شد.امام به او فرمود: «آيا در ميان شما يك مرد رشيد پيدا نمي‏شود كه استاد شما را از اين كارش منصرف سازد؟!» عرض كرد: ما از شاگردان او هستيم، چگونه مي‏توانيم در اين كار يا كارهاي ديگر به او اعتراض كنيم؟! امام فرمود: «آيا آنچه بگويم به او مي‏رساني؟» گفت: آري. فرمود: «نزد او برو با او انس بگير و او را در كاري كه مي‏خواهد انجام دهد ياري نما، آنگاه بگو سؤالي دارم، آيا مي‏توانم از شما بپرسم؟ به تو اجازه سؤال مي‏دهد. بگو: اگر پديدآورنده قرآن نزد تو آيد، آيا احتمال مي‏دهي كه منظور او از گفتارش معاني ديگري غير از آن باشد كه پنداشته‏ اي؟ خواهد گفت: امكان دارد. و او اگر به مطلبي توجه كند، مي‏فهمد و درك مي‏كند. هنگامي كه جواب مثبت داد، بگو: از كجا اطمينان پيدا كرده‏ اي كه مراد و منظور عبارات قرآن همان است كه تو مي‏گويي؟ شايد گوينده قرآن منظوري غير از آنچه تو به آن رسيده ‏اي داشته باشد و تو الفاظ و عبارات را در غير معاني و مراد متكلّم آن به كار مي‏بري؟!» آن شخص نزد اسحاق كِندي رفت و همانطوري كه امام به او آموخته بود، با مهرباني تمام با او انس گرفت، سؤال خود را مطرح كرد و او را به تفكر و انديشيدن وادار نمود. اسحاق كِندي از او خواست سؤال خود را تكرار كند، در اين حال به فكر فرو رفت و اين احتمال به نظر او ممكن آمده و قابل دقت بود، براي همين شاگردش را قسم داد كه منشأ اين پرسش را براي او بيان كند. او گفت: به ذهنم رسيد و پرسيدم. استاد گفت: باور نمي‏كنم كه به ذهن تو و امثال تو اين پرسش خطور نمايد، راستش را بگو، اين سؤال را از كجا آموخته ‏اي؟ شاگرد گفت: ابو محمد عسكري ع به من ياد داد. استاد گفت: آري، الان حقيقت را گفتي. چنين سؤالي جز از آن خاندان نمي‏تواند باشد. آنگاه نوشته‏ هاي خود را در اين زمينه در آتش سوزانيد.  10 .

ترويج فرهنگ صرفه جويي

برنامه ريزي صحيح در زندگي موجب رشد اقتصادي و از زير ساخت‏ هاي توسعه اجتماعي و بالندگي اقتصادي يك جامعه محسوب مي‏شود. در سيره امام حسن عسكري عليه‏ السلام در اين رابطه نكات قابل توجهي وجود دارد و در ذيل نمونه‏ اي از آن را مي‏خوانيم: محمد بن حمزه سروري مي‏گويد: توسط ابوهاشم جعفري -كه با هم دوست بوديم- نامه ‏اي به محضر امام عسكري عليه ‏السلام نوشته و درخواست كردم كه آن حضرت دعا كند تا خداوند متعال در زندگي من گشايشي ايجاد بفرمايد. وقتي كه جواب را توسط ابوهاشم دريافت كردم، آن حضرت نوشته بود: «ماتَ ابْنُ عَمِّكَ يَحْييَ بْنِ حَمْزَة وَ خَلَّفَ مِأَةَ أَلْف دِرْهَمٍ وَ هِيَ وارِدَةٌ عَلَيْكَ، فَاشْكُرِاللّهَ وَ عَلَيْكَ بِالأِْقْتِصادِ وَ اِيّاكَ وَ الْأِسْرافَ، فَاِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّيْطَنَةِ؛ پسر عمويت يحيي‏بن حمزه از دنيا رفت و مبلغ صد هزار درهم ارث باقي گذاشت و اين درهم ‏ها بر تو وارد مي‏شود (به ارث به تو مي‏رسد) پس خدا را سپاسگزاري كن و بر تو باد به ميانه روي، و از اسراف بپرهيز كه اسراف از رفتارهاي شيطاني است.» بعد از چند روزي، پيكي از شهر حرّان آمده و اسنادي را مربوط به دارايي پسر عمويم به من تحويل داد. من با خواندن نامه‏ اي كه بين آن اسناد وجود داشت، متوجه شدم كه پسرعمويم يحيي‏ بن حمزه دقيقا همان روزي فوت كرده است كه امام عليه ‏السلام آن خبر را به من داد. به اين ترتيب از تنگدستي و فقر رهايي يافته و بعد از اداي حقوق الهي و احسان به برادرهاي ديني ‏ام، طبق دستور امام عليه ‏السلام زندگي خود را بر اساس ميانه روي تنظيم نموده و از اسراف و ولخرجي پرهيز نمودم و به اين ترتيب زندگي ام سامان يافت در حالي كه در گذشته فردي مبذّر و اسراف كار بودم.  11 .

تأكيد بر اصل قرآني تقيه

امام عسكري عليه ‏السلام براي حفظ نهضت اسلامي و ترويج فرهنگ اهل بيت عليهم‏ السلام از روش‏هاي مختلفي استفاده مي‏كرد. آن حضرت چون در عصر حاكميت مستبدترين سلاطين عباسي زندگي مي‏كرد و از خطرات بزرگ نسبت به مذهب شيعه و پيروان آن آگاه بود، همواره پيروان خود را به رعايت اصل قرآني تقيه سفارش مي‏نمود. آن حضرت طبق آيه تقيه كه در سوره آل عمران بيان شده است: «لايَتَّخِذِ الْمُؤْمِنوُنَ الْكافِرينَ أَوْليآءَ مِنْ دوُنِ الْمُؤْمِنينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّهِ في شَيْ‏ءٍ اِلاّ أَنْ تَتَّقوُا مِنْهُمْ تَقيةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَ اِلَي اللّهِ الْمَصيرُ  12»؛ «افراد با ايمان نبايد به جاي مؤمنان، كافران را به دوستي بگيرند و هركس چنين كند، هيچ رابطه ‏اي با خدا ندارد مگر اينكه از آنان به نوعي تقيه كنيد و خداوند شما را از [عقوبت[ خود بر حذر مي‏دارد و بازگشت به سوي خداست.»، شيعيان را به تقيه توصيه نموده و به اين ترتيب از جان شيعيان پاسداري و حفاظت مي‏كرد. به روايتي در اين زمينه توجه كنيد:

حلبي (يكي از ارادتمندان امام عسكري عليه‏ السلام ) مي‏گويد: در شهر سامراء در روزي كه قرار بود امام حسن عسكري عليه ‏السلام به بيرون از منزل تشريف بياورد، به اتفاق عده‏ اي از شيعيان براي ملاقات آن حضرت در بيرون منزلش به انتظار ايستاديم. در آن حال نامه ‏اي از امام عليه ‏السلام دريافتيم كه آن حضرت نوشته بود: «أَلا لايَسْلِمَنَّ عَلَيَّ أَحَدٌ وَ لا يُشيرَ اِلَيَّ بِيَدِهِ وَ لايُومي فَاِنَّكُمْ لاتُؤْمِنوُنَ عَلي أَنْفُسِكُمْ  13؛ كسي [در اين موقعيت] به من سلام نكند و با دست خود به من اشاره ننمايد و [حتي كوچكترين] اشاره ‏اي نكند، براي اينكه شما امنيت جاني نداريد.»

  تبيين جايگاه آل محمد عليهم‏ السلام در جامعه

ابوهاشم مي‏گويد: از امام حسن عسكري عليه ‏السلام تفسير آيه زير را پرسيدم: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ باِذْنِ اللّهِ»  14؛ «سپس اين كتاب را به گروهي از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم، از ميان آن‏ها عده ‏اي بر خود ستم كردند و عده ‏اي ميانه رو بودند و گروهي به اذن خدا در نيكي‏ها پيشي گرفتند.» امام عليه ‏السلام فرمود: هر سه دسته مربوط به آل محمد (صلي‏ الله‏ عليه‏ و‏آله وسلّم) مي‏باشند. آنكه بر خود ظلم روا داشته، كسي است كه اقرار به امام ننموده است و مقتصد كسي است كه عارف به مقام امام است و گروه سوم و اشخاصي كه سبقت درگرفتن فيض و خيرات دارند، امامان معصوم عليهم ‏السلام هستند. ابو هاشم مي‏گويد: من در فكر فرو رفتم كه اين چه عظمتي است كه نصيب امامان معصوم عليهم ‏السلام شده و مقداري هم اشك ريختم. امام عسكري عليه‏ السلام نگاهي به من انداخته و فرمود: مقام ائمه بالاتر از آن است كه تو در مورد عظمتِ شأن آل محمد صلي‏ الله‏ عليه ‏و‏آله وسلّم مي‏انديشي! شكر خدا را به جا آور كه تو را از تمسك كنندگان به ريسمان ولايت آل محمد صلي ‏الله ‏عليه ‏و‏آله قرار داده است و روز قيامت؛ زماني كه ساير مردم با رهبرانشان محشور مي‏شوند، تو در رديف پيروان آل محمد صلي‏ الله‏ عليه ‏و‏آله بوده وبا آنان محشور خواهي شد. تو بهترين راه راانتخاب نموده‏اي!   15.

  اهتمام به دو اصل تولي و تبري

سيره عملي امام عسكري عليه‏ السلام در صحنه‏ هاي اجتماعي، نكات برجسته ‏اي براي پيروان آن حضرت دارد. يكي از مهم‏ترين فرازهاي سيره اجتماعي آن حضرت، توجه به دو اصل تولي و تبري مي‏باشد. در مواردِ متعددِ مناسبت‏ هاي به دست آمده، امام يازدهم عليه ‏السلام شيعيان رابه دوستي اهل بيت عليهم ‏السلام و بيزاري از دشمنان آنان ترغيب مي‏نمود. به عنوان مثال روزي علي بن عاصم كوفي كه مردي نابينا بود به محضر امام شرفياب شد. او ضمن گفت و گو با حضرت، ارادت خالصانه خويش را به خاندان نبوت اظهار نموده وگفت: من از ياري عملي شما ناتوانم و به غير از ولايت و محبت شما و بيزاري از دشمنانتان و لعن به آنان در خلوت‏ها سرمايه ‏اي ندارم، با اين حال وضعيت من چگونه خواهد بود؟! امام عسكري عليه ‏السلام فرمود: پدرم از جدم رسول خدا روايت نمود كه: «مَنْ ضَعُفَ عَلي نُصْرَتِنا أَهْلِ الْبَيْتِ وَ لَعَنَ في خَلَواتِهِ أَعْداءَنا بَلَغَ اللّهُ صَوْتَهُ اِلي جَميعِ الْمَلائِكَةِ... فَاِذا بَلَغَ صَوْتُهُ اِلَي الْمَلائِكَةِ اسْتَغْفَروُا لَهُ وَ أَثْنَوْ عَلَيْهِ؛ هركس توانايي ياري نمودن ما اهل بيت را نداشته باشد و در خلوت هايش به دشمنان ما لعنت بفرستد، خداوند صداي او را به همه فرشتگان مي‏رساند... هنگامي كه صداي او به فرشتگان برسد، آنان براي وي طلب آمرزش نموده و او را مي‏ستايند.» امام عليه ‏السلام در ادامه مي‏فرمايد: آن فرشتگان مي‏گويند: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي رُوْحِ عَبْدِكَ هذَا الَّذي بَذَلَ في نُصْرَةِ أَوْلِيائِهِ جُهْدَهُ وَ لَوْ قَدَرَ عَلي أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ لَفَعَلَ؛ خدايا بر روح اين بنده ات درود فرست كه در ياري اوليائش تمام تلاش خود را انجام مي‏دهد و اگر بيش از اين توانايي داشت انجام مي‏داد.» در اين حال از طرف خداي سبحان ندا مي‏آيد كه‏ اي ملائكه من! من دعاي شما را درحق اين بنده‏ ام اجابت كردم و بر روح او درود فرستادم و در رديف ارواح ابرار و از بهترين بندگان برگزيده خويش گردانيدم  .16» احمدبن مطهر مي‏گويد: يكي از شيعيان به امام عسكري عليه ‏السلام نامه نوشته و در مورد ارتباط با واقفيه سؤال كرد. 17 . آن حضرت در جواب نوشت: «آن‏ها را دوست نداشته باشيد، به عيادت مريض‏ هاي آنان نرويد، در تشييع جنازه هايشان شركت نكنيد، بر مرده هايشان نماز نخوانيد و در اين مورد فرقي نمي‏كند كه كسي امامت يكي از امامان معصوم را انكار كند يا اينكه فردي كه داراي مقام امامت از طرف خدانيست را جزء امامان معصوم بداند و يا (مانند مسيحيان) قائل به تثليث باشد. بدانيد كه منكر آخرين امامان معصوم عليهم ‏السلام همانند انكار كننده امامان قبلي است و هركس به تعداد امامان بيفزايد مثل كسي است كه از امامان معصوم كم مي‏كند. 18 

پاسخ به پرسش‏هاي روز

يكي از مهم‏ترين موارد در سيره اجتماعي امام عسكري عليه‏السلام پاسخ گويي به شبهه ‏هاي فرهنگي و ديني جامعه بود. ابوهاشم جعفري مي‏گويد: روزي ابوبكر فهفكي از امام يازدهم پرسيد: چرا زن بي نوا در ارث يك سهم و مرد دو سهم مي‏برد. امام فرمود: «چون جهاد و پرداخت مخارج به عهده زن نيست و نيز پرداخت ديه قتل خطا بر عهده مردان است و بر زن چيزي نيست .19 » ابوهاشم در ادامه مي‏افزايد: من پيش خود گفتم كه قبلاً شنيده بودم «ابن ابي ‏العوجا» از امام صادق عليه‏ السلام همين را پرسيد و همين جواب را شنيد. در اين هنگام كه از قلب من چنين سخني خطور نمود، حضرت رو به من نموده و فرمود: «آري، اين سؤال ابن ابي العوجاء است و وقتي سؤال همان است، پاسخ ما نيز همان خواهد بود. اول و آخر ما در علم و منزلت مساوي هستند و براي رسول خدا صلي‏ الله ‏عليه ‏و‏آله و امير مؤمنان فضيلت و امتيازشان ثابت است.20»

تشويق عالمان و دانشمندان راستين

حمايت ائمه اطهار عليهم‏ السلام از دانشمندان راستين و متفكران متعهد، در گسترش فرهنگ غني و مترقي اهل بيت عليهم ‏السلام نقش مهمي داشت.امام عسكري عليه‏ السلام با قدر داني از چهره‏ هاي فرهنگي شيعه، جرقه اميد را در دل دانشوران ودانش دوستان پديد مي‏ آورد و آنان را براي تلاش هرچه بيشتر در راه گسترش فرهنگ شيعه اميدوارتر مي‏ساخت. ابوهاشم جعفري از ياران راستين امام عسكري عليه ‏السلام و از نوادگان جعفر طيار عليه‏ السلام مي‏گويد: روزي كتاب «يوم و ليله» از تأليفات يونس بن عبدالرحمن را به حضرت امام حسن عسكري عليه‏ السلام عرضه كردم. حضرت آن را مطالعه نموده و پرسيد: اين كتاب تأليف كيست؟ گفتم: اين از آثار يونس بن عبدالرحمن از منتسبين به آل يقطين است. امام عليه‏ السلام فرمود: «أَعْطاهُ اللّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نوُرا يَوْمَ القِيامَةِ؛خداوند در مقابل هر حرف [كه در اين كتاب نوشته،[ نوري براي او در قيامت عطا فرمايد.21»

همچنين امام عسكري عليه‏ السلام در نامه ‏اي به علي بن بابويه قمي -از دانشمندان برجسته شيعه در قم- به نحو شايسته ‏اي او را مي‏ستايد. در بخشي از آن نامه آمده است: اي بزرگ مرد و مورد اعتماد و فقيه شيعيان من، ابوالحسن علي بن حسين قمي! خداوند متعال تو را بر اموري كه مورد رضاي اوست موفق بگرداند و براي تو فرزندان صالح و شايسته عطا فرمايد. اي مرد دانشمند و مورد اطمينان من، ابالحسن! صبركن و شيعه مرا به صبر فرمان ده، همانا زمين از آن خداست كه بندگانش را وارث آن مي‏سازد. و سرانجام نيكو براي پرهيزگاران است و سلام و رحمت خدا و بركات او بر تو و بر همه شيعيانم باد.22»

رهبري مبارزات سرّي

پيشواي يازدهم عليرغم فشارهاي شديد سياسي و با وجود حضور اجباري در مناطق نظامي و تحت كنترل، با تيز بيني خاصي با دوستان و شيعيان خويش ارتباطي عميق ايجاد كرده بود.به عنوان نمونه: امام حسن عسكري عليه‏ السلام در يكي از روزها داود بن اسود را فرا خوانده و چوبي گِرد و دراز به اندازه كف دست در اختيارش گذاشت و دستور داد كه آن را به عثمان بن سعيد عَمْري از افراد مورد اعتماد امام عسكري عليه‏ السلام و اولين نائب خاص حضرت مهدي عليه ‏السلام برساند. او مي‏گويد: به قصد اجراي فرمان حضرت عسكري عليه ‏السلام به راه افتادم. در راه با سقّايي روبه رو شدم كه استرش راه را سدّ كرده بود. من آن چوب را به هدف راندن استر بالا برده و به حيوان زدم. ناگهان چوب شكسته و شكاف برداشت، چون چشمم به قسمت شكافته چوب افتاد نامه ‏هايي را ديدم كه در داخل آن جاسازي شده بود. با عجله چوب را در آستينم پنهان كردم. دراين حال مرد سقّا شروع كرد به داد و فرياد كردن، به من و سرورم دشنام مي‏داد. بعد از انجام مأموريت،به خانه امام عليه ‏السلام بازگشتم. عيسي از خدمتگزاران آن حضرت به نزدم آمد و گفت: مولاي تو مي‏گويد: «چرا استر را زدي و چوب را شكستي؟! ديگر كاري نكن كه نيازي به عذر خواهي داشته باشد و از تكرار خطاي خود خودداري نما. اگر شنيدي كسي به ما دشنام مي‏دهد اعتنا نكن و از معرفي خود پرهيز كن، چون ما در سرزميني بد زندگي مي‏كنيم. پس راه خود را برو و بدان كه اخبارو احوال تو به ما مي‏رسد.23»

نجات جامعه از بحران‏ هاي سرنوشت‏ ساز

در سامراء قحطي سختي پيش آمد، معتمد خليفه وقت فرمان داد مردم به نماز استسقاء (طلب باران) بروند، مردم سه روز پي در پي براي نماز به مصلّي رفتند و دست به دعا برداشتند ولي باران نيامد، روز چهارم جاثليق (پيشواي اُسقُفان مسيحي)همراه مسيحيان و راهبان به صحرا رفت، يكي از راهبان هر وقت دست به سوي آسمان بلند مي‏كرد باراني درشت فرو مي‏باريد. روز بعد جاثليق همان كار را كرد و آن قدر باران آمد كه مردم ديگر تقاضاي باران نداشتند؛ همين موجب شگفتي ونيز شك و ترديد وتمايل به مسيحيت درميان بسياري از مسلمانان شد و جامعه اسلامي در آستانه يك بحران سرنوشت‏ ساز و خطرناك قرار گرفت. اين وضع برخليفه ناگوار بود، پس به دنبال امام عسكري عليه ‏السلام فرستاد و آن گرامي را از زندان آوردند. خليفه به امام عرض كرد: امت جدّت را درياب كه گمراه شده ‏اند! امام فرمود: از جاثليق بخواه كه فردا سه شنبه به صحرا بروند. خليفه گفت: مردم باران مي‏خواهند بنابراين به صحرا رفتن چه فايده‏ اي دارد؟ امام فرمود: براي آنكه انشاءالله شك و شبهه را برطرف سازم. خليفه فرمان داد و پيشواي اسقفان همراه راهبان سه‏ شنبه به صحرا رفتند. امام عليه ‏السلام نيز در ميان جمعيت عظيمي از مردم به صحرا آمدند. آنگاه مسيحيان و راهبان براي طلب باران دست به سوي آسمان برداشتند، آسمان ابري شد وباران آمد. امام فرمان داد دست راهب معينّي را بگيرند و آنچه در ميان انگشتان اوست بيرون آورند. در ميان انگشتان او استخوان سياه فامي از استخوان‏هاي آدمي يافتند، امام استخوان را گرفت و در پارچه‏ اي پيچيد و به راهب فرمود: اينك طلب باران كن. راهب اين بار هم دست به آسمان برداشت اما ابر كنار رفت و خورشيد نمودار شد. مردم شگفت زده شدند. خليفه از امام پرسيد: اين استخوان چيست؟ امام عليه ‏السلام فرمود: اين استخوان پيامبري از پيامبران الهي است كه از قبور برخي از پيامبران برداشته ‏اند و استخوان پيامبري ظاهر نمي‏شود جز آنكه باران مي‏آيد. امام را تحسين كردند و استخوان را آزمودند ديدند همانطور است كه امام مي‏فرمايد . 24